Amerikaanse president Joe Biden organiseert Top voor Democratie: "Bewijzen dat democratie werkt"

Noem het een grote opknapbeurt. Als de democratische spelregels in steeds meer landen barstjes gaan vertonen en er sleet zit op instellingen als verkiezingen of parlementen, zoek dan naar de oorzaken daarvan en pak die aan. Zo zou je de ambitieuze opdracht kunnen samenvatten die Joe Biden  de democratische landen (en ook de VS ) wil meegeven. 

Volgens Washington is er al 15 jaar lang sprake van een "democratische recessie" in de wereld: landen die in naam democratieën zijn, vertonen steeds meer ondemocratische of "autoritaire" trekjes. Of ze kampen met stevige ondemocratische tegenwind van autoritaire oppositieleiders of van de giftige verspreiding van fake news op sociale media. Soms worden die tendenzen doelbewust opgestookt vanuit het buitenland. Die vaststellingen zijn allemaal niet nieuw, maar Joe Biden wil nu een internationaal actieplan om dat tij te keren.

Wat interessant is aan de toelichting die Biden geeft bij het initiatief, is dat de democratische landen of instellingen niet zomaar als slachtoffer worden voorgesteld. Als ze echt in hun voortbestaan bedreigd worden door antidemocratische krachten, dan is dat omdat ze zelf tekortschieten. Een democratie moet al haar burgers kansen geven en rechtmatig laten delen in de welvaart en de groei. Anders zullen autoritaire leiders hen er makkelijk van kunnen overtuigen dat hun model het beter doet en meer te bieden heeft. Een democratie moet "werken", voor iedereen. Biden koppelt op die manier de ademnood van de democratie aan de problematiek van ongelijkheid.

Daarnaast benadrukt Joe Biden dat een democratie nooit af is en nooit definitief verworven. Dat wisten de Founding Fathers van de VS al in 1787, toen ze in de inleiding van hun grondwet de zinsnede opnamen: "met de bedoeling een meer perfecte unie te vormen". Omstandigheden veranderen, elke tijd brengt nieuwe problemen en uitdagingen met zich mee. Aan een democratie moet je sleutelen en oliën, en het kan altijd beter. 

Er zullen niet alleen landen deelnemen aan de top, maar ook vertegenwoordigers van privé-bedrijven, VN-instellingen of waakhond-organisaties voor de mensenrechten of corruptie. Biden hecht veel belang aan die niet-gouvernementele spelers. Zelfs onderzoeksjournalisten en procureurs mogen een woordje meepraten. 

De VS beweert te willen "leren" van voorbeelden uit het buitenland. De top moet een aanzet zijn tot nieuwe initiatieven die de democratie kunnen versterken (op lokaal, nationaal en globaal niveau), maar ook een gelegenheid om uit te wisselen. Die voorstelling van zaken is interessant. De VS krijgt vaak het verwijt dat ze andere landen makkelijk de les spelt over democratie of mensenrechten, terwijl ze het zelf - tenminste in hun buitenlands beleid -  niet altijd zo nauw neemt met die principes.  

Op de lijst van genodigde landen staan zo'n 110 namen. Daar staan kleintjes bij als Vanuatu of Barbados en groten als Mexico of India. Het criterium lijkt niet zozeer of landen over de hele lijn als een volwaardige democratie functioneren, maar eerder of ze die weg opgaan. Op die manier kan je wellicht de uitnodiging aan Congo begrijpen, als een soort schouderklopje en aanmoediging om verdere democratische hervormingen door te voeren. Rwanda daarentegen staat niet op de gastenlijst en rekening houdend met de nauwe relaties van Washington met Kigali is dat opmerkelijk. Dat is allicht een vingerwijzing aan het adres van president Paul Kagame en zijn autoritaire bestuursstijl. 

Volstrekt logisch lijkt de selectie niet. Hongarije is niet uitgenodigd, wat sommige bondgenoten van de VS in de Europese Unie misschien zal plezieren. Maar Polen is wel gevraagd, terwijl dat land eveneens op ramkoers ligt met de EU wegens discussies over de rechtsstaat. Turkije is eveneens afwezig, maar Brazilië en de Filipijnen mogen wèl aanschuiven. Dat zal bij tegenstanders van president Jair Bolsonaro (Brazilië) of Rodrigo Duterte (Filipijnen) de wenkbrauwen doen fronsen. 

Uiteraard zijn de belangrijkste afwezigen de grootmachten Rusland en China. Je kan dat niet anders begrijpen dan als een berispend statement van Biden: zij zijn niet alleen de achterblijvers op de lange mars naar een democratisch bestel, zij saboteren bovendien de inspanningen van andere landen om hun democratie te handhaven of te versterken. 

In een opmerkelijk en uitzonderlijk gebaar hebben China en Rusland al gereageerd. Hun beider ambassadeurs in Washington stuurden een gezamenlijk opiniestuk naar de National Journal, waarin ze Bidens initiatief afbrandden als "een product van een Koude Oorlog-mentaliteit" dat nieuwe breuklijnen zou creëren in de wereld. Peking tilt er bovendien zwaar aan dat Taiwan wel is uitgenodigd. De scherpe reactie van China en Rusland geeft aan dat de top niet zonder politieke risico's is. 

Ook binnenlands kan de Top voor Democratie Joe Biden op kritiek komen te staan. Want als het over desinformatie gaat, over een bestuurscultuur met autoritaire neigingen of over het uithollen van democratische spelregels, dan is het in een Amerikaanse context moeilijk om niet aan Donald Trump te denken en aan de bestorming van het Capitool op 6 januari. De druk die Trump uitoefende op lokale gezagsdragers of kiescommissies, de pogingen om alternatieve kiesmannen aan te duiden of de haast openlijke bedreiging van vicepresident Mike Pence  - het waren allemaal inbreuken op het grondwettelijk voorgeschreven verkiezingsproces. 

Het is de olifant in de kamer, maar als Biden wil vermijden om onnodig olie op het vuur te gooien in zijn gespannen relaties met de Republikeinen, dan moet hij in elk geval vermijden dat het debat daar wordt op toegespitst. Trump zelf en zijn aanhangers in de partij zullen niet aarzelen om Biden daarvoor op de korrel te nemen. 

Niets zo saai en weinig opwindend voor de media als een virtuele topontmoeting. Wereldleiders die naar een scherm zitten te staren of te roepen, dat levert zelden mooi beeld of verrassende momenten op. Ook deze eerste virtuele Top voor Democratie zal allicht weinig belangstelling wekken. Pas na de tweede top volgend jaar, die hopelijk in een reële en fysieke setting kan plaatsvinden, zullen we weten of het iets méér is geworden dan een praatbarak. 

Als landen, organisaties en zelfs bedrijven sterker gaan samenwerken om democratische verworvenheden te vrijwaren, dan kan dat antidemocratische krachten - in theorie - dwarsbomen om ergens voet aan de grond te krijgen. Tegelijk kan juist het brandmerken van landen als ondemocratisch een egelstelling uitlokken. Afwijzing wordt makkelijk martelaarschap of een aanleiding of excuus voor nog méér vijandigheid. De Chinees-Russische reactie is daarvan al een duidelijke illustratie. 

Door de timing van de top ligt dat alles zo mogelijk nog gevoeliger. De VS ligt momenteel bijna op ramkoers met Rusland door de oplopende spanningen rond Oekraïne (een land dat trouwens wél is uitgenodigd). En China werd deze week al vanuit Washington de wacht aangezegd met de diplomatieke boycot van de Olympische Winterspelen. De Top voor Democratie doet daar nog een schepje bovenop. Wie graag wil beweren dat de Verenigde Staten opnieuw verzeild zijn in een Koude Oorlogsklimaat hoeft niet ver meer te zoeken naar illustraties daarvan.