Enorme branden teisteren het Amazonewoud: wat is er aan de hand en hoe uitzonderlijk is de situatie?

Het Amazonewoud is het grootste regenwoud op onze planeet. Het is ongeveer 5,5 miljoen vierkante kilometer groot en strekt zich uit over 9 landen: Brazilië, Peru, Colombia, Venezuela, Bolivia, Guyana, Suriname, Ecuador en Frans-Guyana. Het Amazonewoud ligt in een bekken dat door de Amazonerivier en zijn honderden zijrivieren wordt gevormd. Het grootste deel van het Amazonewoud, ongeveer 60 procent, ligt op Braziliaans grondgebied.

Het Amazonegebied is van enorm belang voor de biodiversiteit: er leven tienduizenden soorten bomen, planten, zoogdieren, insecten, reptielen, amfibieën en vissen. Daarnaast zorgen de bomen en planten in grote mate voor de zuurstofhuishouding op aarde. Het Amazonewoud wordt dan ook wel eens de longen van onze planeet genoemd. Al klopt die beeldspraak technisch niet echt: longen nemen zuurstof op en stoten CO2 uit, terwijl het bij bomen net omgekeerd is. 

De laatste decennia staat het Amazonewoud onder steeds grotere druk. Dat komt niet alleen door vervuiling, maar vooral door ontbossing. In totaal zou al een vijfde van de totale oppervlakte van het regenwoud gekapt zijn, vooral voor de landbouw en de houtindustrie. Bosgebieden worden gekapt, maar ook in brand gestoken. Daardoor neemt niet alleen de biodiversiteit, maar ook de luchtkwaliteit af.

De ontbossing is illegaal en was de laatste jaren fors afgenomen. Vorig jaar echter was er opnieuw een sterke stijging, en volgens cijfers die eerder deze zomer bekendgemaakt zijn, is dat ook dit jaar het geval.

Het aantreden van de nieuwe uiterst rechtse president Jair Bolsonaro stemde velen niet meteen optimistisch. Hij wil de slabakkende Braziliaanse economie uit het slop trekken door meer in te zetten op landbouw en veeteelt, sojateelt, de houtindustrie en de mijnbouw. En die grondstoffen, die zitten in het Amazonewoud, en hij is bereid daar delen van op te offeren. Kort na zijn aantreden vaardigde hij al maatregelen uit die zoiets makkelijker kunnen maken, zoals het samenvoegen van de ministeries van Landbouw en Leefmilieu.

Bolsonaro is het ook niet eens met de cijfers over de toenemende ontbossing en ontsloeg daarom pas nog het hoofd van het Braziliaanse Nationaal Instituut voor Ruimte-onderzoek INPE, het overheidsagentschap dat de cijfers bijhoudt en bekendmaakt. Volgens Bolsonaro was er geknoeid met de cijfers om de Braziliaanse overheid in een slecht daglicht te stellen.

(Lees voort onder de kaart met brandhaarden in Zuid-Amerika.)

Het INPE registreert op zijn website uiteenlopende satellietdata over Brazilië. En die gaan niet alleen over de ontbossing in het Amazonegebied, maar ook over het aantal bosbranden. Volgens de meest recente gegevens (bijgewerkt tot en met donderdag 22 augustus, red) hebben de INPE-satellieten dit jaar in heel Brazilië al meer dan 76.000 branden geregistreerd. Dat is 84 procent meer dan in dezelfde periode vorig jaar. Iets meer dan 40.000 van die branden zijn geregistreerd in het Amazonegebied.

Om hoeveel branden het exact gaat, weet niemand. De cijfers slaan op het aantal fire counts, wat volgens de NASA niet rechtstreeks om te zetten is naar fysieke branden. "Elke keer dat een satelliet over een gebied vliegt en aan de hand van infraroodstraling brand detecteert, telt als een fire count. Eén brand kan meerdere pixels beslaan, één pixel kan meerdere branden bevatten. Bovendien wordt dezelfde brand meerdere keren geregistreerd bij elke nieuwe satellietovergang", legt Niels Andela, onderzoeker bij het NASA Goddard Space Flight Center, uit.

Recente satellietbeelden die de NASA gemaakt heeft, tonen wél aan dat de omvang van de branden groot is. Op die beelden is te zien hoe rookpluimen boven grote delen van Brazilië opstijgen en zich verder verspreiden over het land. De NASA toont beelden die gemaakt zijn boven de deelstaten Amazonas, Mato Grosso en Rondonia.

(lees verder onder de foto's)    

"Het is niet uitzonderlijk om in deze tijd van het jaar branden in Brazilië te zien, het gevolg van hoge temperaturen en lage vochtigheid. De totale brandactiviteit dit jaar ligt op dit moment rond het gemiddelde. Alleen de tijd zal uitwijzen of er sprake is van een record of van normale hoeveelheden", schrijft de NASA.

Bosbranden in Brazilië zijn dezer dagen niet ongewoon, bevestigt ook Kris Verheyen, professor bosecologie en bosbeheer aan de UGent. "Die branden zijn een natuurlijk gegeven, we zitten in het droogteseizoen", zegt hij in "De ochtend" op Radio 1. Dat begon enkele weken geleden en loopt nog wel een tijdje door.

"De omvang en het aantal, dat is wél uitzonderlijk", zegt Verheyen. De exacte oppervlakte van de brandhaarden is niet zo duidelijk, maar volgens wat ik kan inschatten op basis van de satellietgegevens zou het gaan om ongeveer de oppervlakte van België (net iets meer dan 30.000 km², red)."

Herbekijk de analyse van professor Verheyen in Het Journaal: (lees verder onder de beelden)

"De factor mens is bij deze branden niet te onderschatten", zegt professor Verheyen. "Ze zijn aangestoken. Boeren en bedrijven steken bosgebieden in brand om meer landbouwgrond en graasland voor veeteelt te verkrijgen. Dat is eerder ook al duidelijk aangetoond op satellietbeelden."

Of zoals Frans Bongers, hoogleraar bosecologie aan de Universiteit Wageningen, het uitlegt aan de NOS: "De meeste branden situeren zich aan de rand van het Amazonegebied, waar het klimaat droger is, de meeste mensen wonen en het meest aan landbouw gedaan wordt. Het vuur kan er zich daardoor ook sneller verspreiden.

En de factor Bolsonaro? "Ik ken alle details van de wetgeving niet, maar er heerst in Brazilië nu wel een teneur van straffeloosheid. Handhaving van wetgeving rond bosbeleid is geen prioriteit meer, en dat zal de omvang van de branden alleen maar doen toenemen." Met andere woorden: Bolsonaro heeft door zijn eerdere uitspraken en aangekondigde beleid de deur opengezet voor individuen en sectoren die grond willen "vrijmaken". Ze voelen zich alleszins niet meer geremd.

De branden in het Amazonegebied kunnen grote gevolgen hebben, op kleine en op grote schaal, op lokaal vlak en op globaal vlak, zegt professor Verheyen. "Lokaal kan dit leiden tot een verlies aan biodiversiteit, vergeet niet dat het Amazonewoud een van de meest biodiverse gebieden ter wereld is." Ook op wereldvlak kunnen de gevolgen ronduit dramatisch zijn.

"Het Amazonewoud is een grote CO2-stock, de bomen en planten hebben heel wat CO2 opgeslagen. Als die bomen en planten verbranden, komt al die CO2 weer vrij in de atmosfeer. "En dat kan de klimaatverandering en de opwarming van de aarde nog versterken", waarschuwt Verheyen. "Ook op weerspatronen heeft het een effect. Het Amazonewoud verdampt heel veel water in de atmosfeer en zorgt op die manier voor zijn eigen regen. Als het bos verdwijnt, neemt de regen ook af, wat leidt tot meer intense droogte. Het is een zelfversterkend effect, want door die intensere droogte, zal er ook weer meer bos verdwijnen en zal de regen nog afnemen."

Volgens Verheyen is herstel nog wel mogelijk, "maar daar zullen wel zeer doortastende maatregelen voor nodig zijn. We mogen niet zover gaan dat we een tipping point bereiken, een kantelpunt waarbij herstel heel moeilijk wordt. Als we aan dit tempo voortgaan, zit dat punt er volgens veel wetenschappers wel aan te komen."

Macron noemt de branden in het Amazonewoud een internationale crisis. Kan de internationale gemeenschap wel iets doen? "12 procent van het Amazonewoud heeft een of andere beschermde status, maar de middelen van de internationale gemeenschap zijn niet heel groot. Als Bolsonaro zijn beleid wil doordrukken, zijn er wel financiële drukkingsmiddelen. Donoren die geld geven voor bosbehoud in die regio zouden die fondsen kunnen blokkeren. Maar zelf zie ik niet onmiddellijk hoe de internationale gemeenschap daar heel krachtdadig kan gaan optreden."

Bekijk hieronder de reportage van "Terzake":

Onze klimaatexpert Stijn Vercruysse geeft meer uitleg in "Het Journaal":