Angst vreet de ziel aan - Antoon Vandevelde

Ik heb wijlen professor Jaap Kruithof ooit in een debat in tien punten horen uitleggen waarom onze wereld naar de verdoemenis ging. Toen daar voorzichtige kritiek op kwam, legde hij zonder verpinken, met hetzelfde retorische talent en met betrekking tot dezelfde tien punten, uit waarom de toekomst ons toelacht. Kruithof was een cynicus en een provocateur, maar toch is duidelijk dat onze angsten minstens zoveel met perceptie te maken hebben als met reële evoluties.

Op het vlak van de perceptie spelen enkele goed gedocumenteerde psychologische mechanismen. Zo bijvoorbeeld de verliesaversie. Mensen nemen de huidige situatie als referentiepunt als ze nadenken over de toekomst. Ze kijken dan eenvoudig of de verwachte veranderingen een verbetering of een verslechtering inhouden tegenover het bestaande. Daarbij hechten ze een buitensporig belang aan mogelijke verliezen. Ook als een verandering voor 90 % verbeteringen inhoudt, dan zijn ze nog geneigd om hun aandacht toe te spitsen op de enkele negatieve aspecten die ermee verbonden zijn. In een wereld waarin veranderingen sneller dan ooit plaats vinden leidt dit vaak tot een behoudende reflex.

Toch zijn er wel degelijk heel reële bronnen van grote bezorgdheid. De belangrijkste zorg van de ondervraagden is of ze nog wel van een fatsoenlijk pensioen zullen kunnen blijven genieten en of hun kinderen het niet veel moeilijker zullen hebben dan zijzelf. Probleem is dat politici in deze verkiezingstijd geen geloofwaardig antwoord op deze vragen geven. Ze doen alsof er in de toekomst alleen nog maar cadeaus zullen worden uitgedeeld. Onzin natuurlijk. We hadden sinds de eeuwwende een economische groei van niet veel meer dan 1 % per jaar, en dan deden we het nog iets beter dan onze buurlanden. Ook voor de volgende 15 jaar kunnen we volgens realistische inschattingen niet veel meer groei verwachten. Deel van het probleem is dat een inkomensgroei van minder dan 1,5 % per jaar door de mensen niet als vooruitgang wordt ervaren. Maar dat is opnieuw een perceptieprobleem.

Belangrijker is dat we die bescheiden groei zullen nodig hebben om de vergrijzing te betalen, om de stijgende kosten van de gezondheidszorg te financieren en om te investeren in de opvoeding van jongeren die vaak opgroeien in gezinnen waar het Nederlands of Frans niet de moedertaal is. We gaan dus in de volgende 15 jaar collectief nog wel iets rijker worden, maar als we een behoorlijke welvaartsstaat willen behouden, dan zullen we dat geld niet kunnen verdelen onder de actieve bevolking onder de vorm van een hoger inkomen.

Het zal integendeel moeten worden besteed aan het in stand houden van de solidariteit met onze ouderen, kinderen en zieken. Bovendien zal ook de transitie naar een duurzame levenswijze, nodig om de meest catastrofale scenario’s van klimaatverandering af te wenden, zeer grote investeringen vergen.

We zijn fier op ons Europees model van welvaartsstaat, maar over het kostenplaatje dat daaraan vasthangt blijven politici liever vaag. Toch hoeft het scenario dat ik hier schets helemaal niet tot pessimisme te leiden. Wij behoren reeds tot de rijkere landen van de wereld en het zou goed zijn dat we onze aandacht wat meer toespitsen op wat we hebben, eerder dan op wat superrijken wel en wij niet hebben. Dat de economische groei in arme landen voor het ogenblik veel hoger is dan bij ons beantwoordt ook aan elementaire eisen van rechtvaardigheid. Zij hebben het meer nodig dan wijzelf. De meeste Vlamingen die niet van een vervangingsinkomen leven zitten immers in een situatie waarin hun geluk niet langer afhangt van de beschikking over meer materiële middelen. Veel mensen hier gaan bijvoorbeeld twee of drie keer per jaar op citytrip. Het is onzin dat vier of vijf citytrips hen gelukkiger zouden maken.

Betekent dit nu dat we als maatschappij op onze lauweren mogen rusten en alle perspectief op vooruitgang moeten opgeven? Helemaal niet. Alleen liggen onze uitdagingen niet langer in eerste instantie op materieel vlak. We gaan al onze creativiteit moeten inzetten om duurzame technologieën te ontwikkelen, om modellen van conflictbeheersing te ontwikkelen die niet langer op omkoperij van de malcontenten neerkomen en om nieuwe pedagogieën uit te werken die rekening houden met de diversiteit van onze jeugd.

We hebben al te lang ons geluk verwacht van meer consumptie, maar dat is een voorbijgestreefd model. Een goede maatschappij is er één waarin iedereen gestimuleerd wordt om maximaal zijn creativiteit te ontplooien. Die transitie is volop bezig, maar blijkbaar zien we ze niet. We exporteren muziek, dans- en theatervoorstellingen naar de hele wereld en, by the way, jonge migranten spelen daarin een grote rol. We betalen veel belastingen, maar daarmee wordt op een nooit geziene schaal wetenschappelijk onderzoek gefinancierd. In heel Vlaanderen zijn er structuren opgericht die jongeren toelaten om hun talenten te ontplooien in de meest verschillende richtingen, in sportclubs, kunstacademies en allerhande initiatieven. Door de pensioneringsgolf komen bovendien op de arbeidsmarkt vele posities vrij voor deze jongeren. Ouderen blijven veel langer in goede gezondheid en kunnen tot op hoge leeftijd actief blijven in vrijwilligerswerk.

En toch houdt de angst ons in zijn greep. ‘Angst essen Seele auf’, luidde ooit de titel van een film van Fassbinder. Angst vreet aan de ziel van onze maatschappij. Ze verlamt en leidt tot een klaag- en zaagcultuur op een ogenblik dat er meer kansen dan ooit worden gecreëerd voor jong en oud. Tijd om (onze kijk op) het leven te veranderen.

(Antoon Vandevelde, Centrum voor Economie en Ethiek, Hoger Instituut voor Wijsbegeerte, KU Leuven.)