Christophe Licoppe

Waarom zat Kim De Gelder eerst 10 jaar in de gevangenis en wordt hij nu pas geïnterneerd?

Dagen- en wekenlang is er op het assisenproces in 2013 gepleit over de toerekeningsvatbaarheid van Kim De Gelder. Wist hij wat hij deed toen hij twee vrouwen en twee baby’s vermoordde, en het leven van 25 andere mensen in gevaar bracht? De conclusie toen: ja, hij wist dat wel degelijk, en hij hoeft dus niet geïnterneerd te worden. Zes jaar later gebeurt dat toch nog. Hoe kan dat?

analyse
Philip Heymans
Journalist bij de justitieredactie van VRT NWS

Vraag je het aan De Gelders advocaat Jaak Haentjens, dan is het antwoord wellicht eenvoudig: omdat de assisenjury zich in 2013 vergist heeft. Haentjens heeft zich als advocaat neergelegd bij de beslissing van het assisenhof, maar diep vanbinnen blijft hij ervan overtuigd dat Kim De Gelder meteen geïnterneerd had moeten worden. Meer nog: dat De Gelder al voor de feiten in een psychiatrisch ziekenhuis thuishoorde, zoals zijn ouders verschillende keren gevraagd hadden. Had hij toen, bij de eerste alarmsignalen, de juiste behandeling gekregen, dan zou het bloedbad in Fabeltjesland en de moord op Elza Van Raemdonck nooit hebben plaatsgevonden, denken zijn ouders. Maar alle dokters die vader en moeder De Gelder toen aanzochten, weigerden hem gedwongen te laten opnemen.

Heeft het assisenhof zich vergist?

Hebben de 12 mannen en vrouwen van de jury zich toen vergist? De vraag is eigenlijk niet meer relevant. De voorzitter van de Kamer voor Bescherming van de Maatschappij (KBM), het onderdeel van de rechtbank dat over interneringen beslist, begon zijn vonnis met een duidelijke boodschap: “Wij zijn niet bevoegd om ons uit te spreken over de geestestoestand van Kim De Gelder op het ogenblik van de feiten, of op het ogenblik van zijn assisenproces. Zijn veroordeling tot levenslang staat niet ter discussie. We hebben het enkel over zijn huidige geestestoestand.”

De juridische waarheid is vastgelegd in 2013: Kim De Gelder wist wat hij deed, en deed wat hij wou. Iedereen was het er ook toen al over eens dat De Gelder psychische problemen had. De deskundigen die door het gerecht waren aangesteld, schreven het ook zo in hun verslag: “hij heeft een ernstige persoonlijkheidsstoornis type schizotypische persoonlijkheidsstoornis, (…) waardoor hij korte psychotische opstoten kan doen en depressieve episodes kan ontwikkelen.” 

Wel gestoord, toch toerekeningsvatbaar

Dus ja, psychologisch en psychiatrisch gezien was Kim De Gelder “gestoord”. Maar dat is nog iets anders dan ontoerekeningsvatbaar, dat een juridisch begrip is. Mensen kunnen een stoornis hebben, en toch controle hebben over hun daden. Volgens het assisenhof was dat het geval voor De Gelder. Zo hadden de deskundigen opgemerkt dat De Gelder geregeld deed alsof hij een psychose had. Maar ook zijn gedrag tijdens het onderzoek en zijn houding op de assisenzitting kunnen in rekening gebracht worden. Toen er een zeldzaam grapje werd gemaakt tijdens het proces, en De Gelder daar even mee moest lachen, keken enkele juryleden elkaar even aan. Was het voor hen een teken dat de beschuldigde zich maar al te goed bewust was van de wereld rondom hem?

Voor de assisenjury speelden nog enkele andere elementen mee om De Gelder schuldig en dus toerekeningsvatbaar te verklaren: het feit dat hij zich grondig had voorbereid, dat hij bij een eerste crèche was weggefietst omdat er werklui in de buurt waren, dat hij in Fabeltjesland naar eigen zeggen nog even had getwijfeld. Volgens de jury bewees het dat De Gelder, ondanks zijn stoornis, keuzes kon maken. Hij had zijn daden dus nog onder controle.

Overigens: behalve alle redenen hierboven, was er uiteraard grote maatschappelijke druk om De Gelder tot levenslang te laten veroordelen. Bijna alle slachtoffers waren daarvan overtuigd, en ook bij de publieke opinie leefde de idee dat de viervoudige moordenaar er te gemakkelijk van af zou komen met een internering. Een jury mag zich daar niet door laten beïnvloeden, maar die vraag naar vergelding speelde op de achtergrond allicht ook mee.

Vanaf 2016 ging het achteruit

Uit het vonnis van de KBM blijkt dat De Gelders toestand vanaf augustus 2016 achteruit begon te gaan. Tot dan was er sprake van een positieve evolutie, omdat hij zijn medicatie nam. Hij kreeg een soepeler regime, en mocht bezoek ontvangen. Maar in 2016 stopte hij met zijn medicijnen, en ging het snel bergaf. Hij viel gevangenispersoneel aan, bedreigde hen, spuwde hen in het gezicht, lag urenlang op de grond, schreef op zijn lichaam en voorhoofd, begon wartaal uit te slaan, … Toen daarna gedwongen medicatie werd toegediend, verbeterde zijn toestand maar gedeeltelijk. Daarom besliste de directie om de internering aan te vragen. Omdat hij vanaf 2016 een ernstige geestesziekte bleek te hebben, die er deze keer voor zorgde dat hij niet langer controle had over zijn daden, en dat hij nieuwe misdrijven zou kunnen plegen. Hij bedreigde mensen met de dood, en sprak met zijn ouders over moorden.

"De beste oplossing voor iedereen"

Er is trouwens een verschil tussen de internering vandaag en een eventuele internering op het assisenproces in 2013. Destijds pleitte Jef Vermassen, de advocaat van de families van Elza Van Raemdonck en de baby’s Corneel en Leon: “Als u twijfelt tussen een veroordeling en een internering, dan is een veroordeling de veiligste oplossing. Want stel dat u de foute beslissing neemt, dan is dat alleen een probleem bij een internering. Want dan zal blijken dat hij niet krankzinnig is, en moeten we hem vrijlaten. Maar als u hem ten onrechte veroordeelt, en hij blijkt toch niet toerekeningsvatbaar, dan wordt hij vanuit de gevangenis geïnterneerd. En als hij dan genezen zou blijken, dan moet hij terug naar de gevangenis, want dan moet hij verder zijn straf uitzitten.”

Diezelfde Jef Vermassen noemt de internering van vandaag daarom de beste oplossing voor iedereen. De Gelder krijgt de psychologische hulp die hij nodig heeft, en de maatschappij heeft de garantie dat hij ondanks die zorgen niet snel zal vrijkomen. 

De redenering van Vermassen lijkt steek te houden. In die logica was een veroordeling inderdaad de veiligste oplossing. Maar gesteld dat De Gelder echt geestesziek was, dan heeft hij wel jarenlang moeten wachten op psychiatrische hulp die hij eigenlijk nodig had. Volgens Jaak Haentjens is de situatie van zijn cliënt intussen wellicht onomkeerbaar: "Zal hij ooit genezen? Dat is voor mij een niet te beantwoorden vraag. Ik vrees daarvoor", zei de advocaat na afloop van de zitting. We zullen moeten afwachten of De Gelder openstaat voor therapie, en of die iets oplevert. Met als resultaat dat hij dan weer levenslang terugkeert naar de gevangenis. 

In ons juridische systeem krijgen rechters en juryleden enkel de keuze tussen zwart of wit. Iemand is ofwel toerekeningsvatbaar, en dan krijgt hij of zij geen uitgebreide psychiatrische hulp. Ofwel is de verdachte ontoerekenings­vatbaar, en dan kan er wel geholpen worden. Een tussenweg bestaat er in België niet, in tegenstelling tot veel andere landen waar een combinatie van gevangenisstraf en behandeling wél mogelijk is.

Hebben we De Gelder wel goed geobserveerd?

Een andere bedenking, die ik ook al maakte in 2013. Ik citeer even uit mijn slotbeschouwing bij het proces: “ook op dit proces kwam het weer tot een hevige discussie tussen de gerechtspsychiaters en de psychiaters van de verdediging. Waarbij 12 gewone burgers uiteindelijk de knoop moesten doorhakken. Bij dat systeem werden niet voor het eerst vraagtekens geplaatst, en zoals zo vaak werd verwezen naar het Nederlandse voorbeeld. De ernstigste misdadigers worden daar wekenlang in een observatie­centrum geplaatst waar ze 24 uur per dag in de gaten gehouden worden. Dat levert oneindig veel meer informatie op dan 25 gesprekken met een deskundige, en het zorgt ervoor dat er in Nederland nauwelijks discussie is over toerekeningsvatbaarheid. Eén van de gerechtspsychiaters, Paul Cosyns, merkte op dat het gebrek aan zo’n instelling een serieuze rem is op het onderzoek. Het wordt nog schrijnender als je weet dat de “nieuwe” wet op de internering uit 2007 in zo’n instelling voorziet. Maar door geldgebrek is die wet nog altijd niet uitgevoerd.”

Dat observatiecentrum is er bij ons nog altijd niet. Er is sprake van dat het er zou komen in de nieuwe gevangenis van Haren, die wellicht in 2022 open zou gaan. De Gelder is nu officieel gelabeld als ontoerekeningsvatbaar, nadat een gevangenispsychiater, gevangenisdirecteurs, een psychosociale dienst en cipiers hem jarenlang hebben kunnen observeren. Hebben zij een andere De Gelder gezien dan de deskundigen die we op het assisenproces gehoord hebben? Of hebben zij hem gewoon langer en beter kunnen observeren?

Meest gelezen