Tot 110 keer te veel PFOS in Vlaamse waterlopen, "erin zwemmen was sowieso al geen goed idee"
“Overal waar we PFOS meten, vinden we het”, zegt de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM). Uit metingen op veertig plaatsen in Vlaanderen blijkt dat het gemiddelde PFOS-gehalte in beken, rivieren en kanalen zo goed als overal boven de milieunormen piekt. Dat ontdekte de redactie van ons magazine "Pano".
VRT NWS Live gaat morgen dieper in op de hele PFOS-kwestie. Heb jij daar nog vragen over, mail ze dan zeker naar vragen@vrtnws.be.
153 waterstalen waar meer PFOS in zat dan toegelaten, tegenover slechts 19 waar dat niet het geval was. Dat is het ontluisterende resultaat van metingen die de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) sinds 2015 uitvoert. Ze verzamelde daarvoor op een veertigtal plekken 172 stalen uit water en vissen en berekende de jaargemiddelden. De redactie van "Pano" kreeg de meetresultaten te pakken.
Oppervlaktewater en drinkwater, wat is het verschil? Zaterdag meldde VRT NWS dat het PFAS-gehalte (de familie van stoffen waar PFOS toe behoort) in het Vlaamse drinkwater onder de Europese norm blijft. Dat drinkwater komt vooral uit diepere grondwaterlagen en hier en daar oppervlaktewater (zoals het Albertkanaal en de Maas). Het wordt eerst nog gefilterd en behandeld voor consumptie. De metingen van VMM waar dit artikel over gaat, gebeurden enkel in oppervlaktewater, zoet én zout, uit onze bevaarbare en onbevaarbare waterlopen: rivieren, kanalen en beken.
De hoogste PFOS-concentraties werden opgetekend aan de Zeeschelde. In Antwerpen lagen de hoeveelheden 110 keer hoger dan toegelaten (0,13 nanogram per liter zoutwater), in Hemiksem 77 keer. Het zwaarst vervuilde zoetwater werd in de Zwarte Spierebeek gevonden in de gemeente Spiere-Helkijn. Daar werd de norm (0,65 nanogram per liter zoetwater) 33 keer overschreden in 2017. Slechts 4 van de 109 stalen uit zoet water bleven onder de norm, en geen enkele van de vier zoutwaterstalen.
Bovendien bevatte driekwart van de onderzochte vissen (palingen en baarzen) te veel PFOS. Die mogen maximaal 9,1 microgram PFOS per kilogram bevatten. In één exemplaar uit de Melsterbeek in Herk-de-Stad werd 107,37 µg PFOS/kg aangetroffen. Dat is ruim elf keer meer dan toegestaan.
Bekijk hieronder hoe de waterlopen en -bekkens het in jouw buurt doen. Klik op de flesjes om weer te geven hoe vaak de milieunorm overschreden is. Lees verder onder de kaart.
"Nog veel werk aan de winkel"
“Overal waar we PFOS meten, vinden we het. Het zit in alle Vlaamse waterlopen en in de meeste gevallen worden de normen overschreden”, kadert Katrien Smet, woordvoerder van de VMM, de resultaten. Maar “de norm die we hanteren, 0,65 nanogram per liter, is een zeer lage norm. Het is ook een norm voor de kwaliteit van het milieu, van de ecologische toestand van de waterloop.”
En die waterlopen hebben het nog steeds hard te verduren. Er zit niet alleen te veel PFOS in, maar ook te veel nitraten. Ook komt er nog steeds te veel ongezuiverd afvalwater in ons oppervlaktewater terecht. “Er is dus nog veel werk aan de winkel”, zegt Smet.
VMM-woordvoerder Katrien Smet geeft in deze video uitleg bij de resultaten van de PFOS-metingen. Het artikel gaat eronder verder.
De regelgeving rond PFOS en de familie van de chemische stoffen waar die toe behoort, de PFAS, is een kluwen van normen en zogenoemde toetsingswaarden. Zulke normen worden vaak opgesteld op basis van Europese richtlijnen, die dan vertaald worden naar Vlaamse regelgeving. Ze bestaan bijvoorbeeld voor de hoeveelheid PFOS die bouwgrond mag bevatten, hoeveel PFAS er in het drinkwater mag zitten... en dus ook hoeveel PFOS er in zout en zoet water mag zitten.
Opvallend: Europa legt wel een aparte maximumnorm op voor PFOS in zoet oppervlaktewater (0,65 ng/l), maar doet dat niet voor PFOS in drinkwater. Voor drinkwater heeft Europa het alleen over PFAS, de verzamelnaam van een groep van 6.000 chemicaliën waartoe ook PFOS behoort. Europa selecteert er een twintigtal (waaronder PFOS) en bepaalt dat één liter drinkwater maximaal 100 nanogram van die 20 PFAS-chemicaliën samen mag bevatten.
Nog opvallend: voor zwemwater is er totaal geen Europese PFOS-norm. Vissen en waterdieren filteren voortdurend water via hun kieuwen en interne organen en slaan zo veel sneller schadelijke concentraties PFOS op, is de redenering. Mensen worden niet verondersteld grote hoeveelheden zwemwater in te slikken en het komt amper door de huid. Dus legt Europa geen cijfers op.
Vlaanderen volgt Europa en test het zwemwater niet op PFOS of andere chemicaliën uit de PFAS-groep. Nederland heeft wel eigenhandig risicogrenswaarden bepaald voor zwemwater. Het Nederlandse Rijksinstituut voor Volksgezonheid en Milieu adviseerde eind vorig jaar de risicogrens voor mensen in zwemwater op 120 nanogram per liter te leggen. In Vlaanderen is er van zo'n risicogrens vooralsnog geen sprake.
Kan je nog zwemmen of vissen in de Vlaamse wateren?
Maar wat betekenen deze resultaten nu voor onze gezondheid? De familie van PFAS-stoffen is in verband gebracht met nierkanker en teelbalkanker, verhoogde cholesterolwaarde en een verlaagde immuunreactie. Maar de wetenschap leert nog steeds bij over de dosissen die nodig zijn om die gezondheidsproblemen te veroorzaken.
We vatten alles nog eens samen in deze korte video:
Sowieso eet je zelf gevangen vis uit Vlaamse wateren beter niet op. “We raden af om zelf gevangen vis te consumeren”, zegt ook Katrien Smet van de VMM. “Behalve PFAS zitten er ook heel veel kwik, PCB’s en dioxines in die vis.” Daarom vindt de VMM ook zwemmen in de Vlaamse beken, rivieren en meren niet zo'n goed idee.
Eén keer een verontreinigde vis eten, zal geen probleem vormen
Van één vis zal je niet veel merken, zegt professor Toxicologie Jacob de Boer (Vrije Universiteit Amsterdam). "De normen worden met een veiligheidsmarge van een factor tien tot soms wel honderd opgesteld. Eén keer een verontreinigde vis eten, zal dus geen probleem vormen. Zeker niet bij vis uit de zee, want daar is de vervuiling al sterk verdund."
Anders is het als je er langdurig aan wordt blootgesteld, bijvoorbeeld doordat je vaak vis eet of vaak gaat zwemmen in de buurt van een sterk verontreinigde plek. "In de omgeving van Zwijndrecht, met die sterk vervuilde grond, zit je echt wel met een probleem", zegt de Boer. "Daar zou ik mijn kinderen niet laten zwemmen. En ook de raad om geen groenten uit eigen tuin te eten, is heel terecht."
Beluister hier het interview met professor De Boer in "De ochtend" op Radio 1 (en lees daarna verder):
Tot 110 keer te veel PFOS in Vlaamse waterlopen "maar geen reden voor overdreven paniek"
Elke dosis PFAS, hoe klein ook, is schadelijk. Vergelijk het met roken. Het effect van één sigaret is onmeetbaar klein. Maar een roker beperkt zich niet tot één sigaret.
Dat is het probleem met PFAS: omdat ze zo alomtegenwoordig zijn, is het zo goed als onmogelijk om blootstelling te beperken tot één enkele keer. Dat zegt ook professor en kankeronderzoeker Nikolas van Larebeke (Universiteit Gent). "Natuurlijk moeten we ons zorgen maken", zegt hij. "Elke dosis PFAS, hoe klein ook, is schadelijk. Vergelijk het met roken. Het effect van één sigaret is onmeetbaar klein. Maar een roker beperkt zich niet tot één sigaret." Op dezelfde manier zorgt de voortdurende blootstelling aan PFAS in onze leefomgeving, gecombineerd met alle andere toxische stoffen waar we aan worden blootgesteld, wél voor gezondheidsrisico's.
In de Zwarte Spierebeek in Spiere-Helkijn drijft niet alleen afval, er zit ook 33 keer meer PFOS in dan toegelaten. "Het Journaal" sprak daarover met Katrien Smet van de Vlaamse Milieumaatschappij. Bekijk hieronder de reportage, en de toelichting van onze wetenschapsjournalist Luc Pauwels:
