Waar blijft Europa in deze coronacrisis?

Er zijn inderdaad heel wat domeinen waar de belangrijkste regels voor de hele Europese Unie gemaakt worden, door het Europees Parlement en de lidstaten. Denk maar aan de uitstootnormen voor auto’s. Of de GDPR-verordening om onze privacy te beschermen. Over onze gezondheid kan de Europese Unie echter nauwelijks bindende wetten maken. Daarvoor zijn alleen de lidstaten bevoegd.

Neem nu het verbod om op café te roken: het staat elk land vrij om zo’n verbod in te voeren. In 2009 was er een Europese aanbeveling om een rookverbod in te voeren. Maar het duurde 10 jaar, tot eind 2019, eer Oostenrijk als allerlaatste land roken op café en restaurant verbood.

Tijdens de coronacrisis staat het dus elk land vrij om te doen en laten wat het wil om de gezondheid van zijn burgers te beschermen: moeten cafés dicht of open,  veel testen of weinig testen, scholen open of dicht,  “Europa” heeft daar niets aan te zeggen. De Europese Commissie kan alleen coördineren, zorgen dat informatie doorstroomt, en lidstaten op één lijn proberen te krijgen, voor zover die dat zelf willen. 

Wanneer is Europa dan in actie geschoten? In januari, en tot een stuk in februari, leek het nieuwe coronavirus vooral een Chinees probleem te zijn. Europese lidstaten probeerden hun onderdanen weg te krijgen uit Wuhan. De Europese Commissie schoot ter hulp bij de repatriëring, met het “Europese Mechanisme voor Civiele Bescherming”, dat gebruikt wordt om hulp te bieden bij natuurrampen wereldwijd. China vroeg Europa ook om mondmaskers en ander beschermend materiaal: prompt werd 50 ton hulpgoederen naar China gevlogen.

Toen de eerste doden vielen in Italië, amper een maand geleden, waren de Europese regeringsleiders nog bijeen in Brussel voor een (mislukte) top over de meerjarenbegroting. Daarna eiste de plotse opstoot van de vluchtelingen- en migrantencrisis aan de Grieks-Turkse grens alle aandacht op. Op 3 maart gingen Commissievoorzitter von der Leyen en Charles Michel ter plekke kijken of die Europese buitengrens nog wel dicht was. Politici rolden over elkaar van verontwaardiging over wat ze de chantage van de Turkse premier Erdogan noemden. Er werden traangas en rubberkogels ingezet tegen ongewapende vluchtelingen en migranten. 

Intussen was het dodelijke coronavirus zich ongezien, langzaam maar zeker, over de binnengrenzen aan het verspreiden vanuit Noord-Italië naar de rest van Europa. Lokale autoriteiten grepen in toen het te laat was. Eerst gingen enkele Italiaanse dorpen in een lockdown, daarna de regio Lombardije, daarna Italië. In Oostenrijk konden duizenden skiërs het skigebied van Ischgl verlaten en het coronavirus meenemen naar huis. De Tiroolse overheid vond het overleven van de ski-industrie klaarblijkelijk belangrijker.

Ook de aanpak van de Belgische overheid (en die van de andere landen) was, achteraf bekeken, misschien wel onvoorzichtig: toen een handvol landgenoten uit Wuhan gerepatrieerd werd, moesten ze eerst in quarantaine. Wie terugkeerde uit Italië kon gewoon naar huis en daarna gaan werken, zonder enige test of quarantaine. 

Op 2 maart stelde Europees  Commissievoorzitter Ursula von der Leyen haar “corona-responsteam” voor, een team van commissarissen dat de economische en humanitaire gevolgen van de crisis moest coördineren. De voorstelling vond plaats in het “crisiscentrum van de Europese Unie” (het Emergency Response Coordination Centre) in het hartje van Brussel. Wanneer er ergens een aardbeving is of een natuurramp, wordt van hieruit de Europese hulp gecoördineerd.  Het responsteam kon meteen aan de slag. Een dag later eiste Frankrijk alle mondmaskers op bij Franse bedrijven.

Duitsland hield vrachtwagens die beschermend materiaal naar België wilden brengen tegen aan de grens. Europees commissaris Thierry Breton moest ingrijpen, en beide landen ervan overtuigen dat ze de interne markt van goederen niet mochten lamleggen. Europees president Michel deed ook zijn best en belde met de Bulgaarse premier, want ook Bulgarije had een exportverbod afgekondigd.  

Intussen probeert de Europese Commissie een Europese voorraad aan te leggen, die dan door het Emergency Response Coordination Centre verdeeld zal worden over de landen die ze het meest nodig hebben. China en Rusland hebben intussen zelf al materiaal geleverd, en maken daar graag reclame voor. En 25 landen (ook België) deden mee aan een Europese aanbesteding om samen maskers en dergelijke aan te kopen. De Europese Commissie probeert greep te krijgen op de gebeurtenissen, maar die volgen elkaar heel snel op. Lidstaten wachten niet op coördinatie, en nemen hun eigen beslissingen. 

Hetzelfde beeld aan de binnengrenzen. Verschillende landen voerden opnieuw grenscontroles in voor personen, in verspreide slagorde en zonder al te veel overleg. Resultaat: aan vele grensovergangen kilometerslange files van vrachtwagens, en onduidelijkheid: mogen grensarbeiders wel de grens over, wat met mensen die op doorreis zijn naar huis en plots geblokkeerd worden?

De Commissie reageerde met nieuwe “aanbevelingen”: laat het vrachtverkeer ongemoeid, anders maken grenscontroles de toestand nog erger, en zullen er her en der lege winkelrekken ontstaan. Tegelijk gingen de buitengrenzen wel dicht: alleen EU-burgers mogen nog terugkeren naar de Europese Unie, en nog een beperkt aantal niet-EU-burgers zoals artsen of diplomaten.

Van alle landen die tot de Schengenzone behoren, heeft de helft tijdelijke grenscontroles ingevoerd. Over de zin en onzin van grenscontroles als manier om de verspreiding van corona tegen te houden, bestaat ook veel discussie. Als zowat alle buurlanden “social distancing” invoeren als methode om corona te bestrijden, wat is dan nog het nut van het sluiten van de grenzen? Dient het alleen om de eigen bevolking gerust te stellen, of kan het toch helpen wanneer een buurland een lakser beleid voert? 

Grenzen dicht, elk land voor zich, en laat de rest maar stikken?  Is dit nu waar de Europese Unie voor staat? Terwijl in Italië en Spanje er te weinig bedden voor intensieve verzorging zijn, hebben ze in andere landen plaatsen over. Er bestaat nu eenmaal geen centrale Europese “dispatching”, die patiënten zou kunnen verdelen. Zoiets bestond zelfs niet in Nederland, pas enkele dagen geleden kwam daar verandering in. Verschillende Duitse deelstaten hebben al Franse en Italiaanse corona-patiënten overgenomen. De andere landen wachten voorlopig af, tot ze zeker zijn dat hun eigen gezondheidssysteem niet overbelast wordt.

Nederland en het Verenigd Koninkrijk kozen eerst voor een minder strenge aanpak,  maar hebben dat nu bijgestuurd. Moet er een instantie komen die centraal beslist waar de cafés dichtgaan en waar (nog) niet, afhankelijk van de verspreiding van het virus? Mag die dan de lokale politie bevelen geven? In Duitsland verschilt de aanpak trouwens van deelstaat tot deelstaat.

Als er een ding is wat deze crisis (opnieuw) heeft duidelijk gemaakt: solidariteit tussen lidstaten ontstaat niet spontaan. Wanneer iedereen getroffen kan worden, is het elk voor zich. Burgers hamsteren WC-papier, lidstaten hamsteren mondmaskers en beademingstoestellen. Niemand, zelfs China niet, was op een crisis van deze omvang voorbereid. Geen enkel land weet wat de juiste aanpak is. Dat Europa een centrale voorraad aanlegt en beheert van medisch materiaal, lijkt wel onontbeerlijk. En dat er een instantie moet zijn die sneller op de bal kan spelen. Die instantie moet ook zichtbaar zijn en het voortouw nemen, en niet achter de feiten aanhollen. 

Een voorzichtige aanzet daartoe werd in 2005 al gegeven.  Na de SARS- epidemie is een agentschap opgericht, het European Centre for Disease Prevention en Control, dat in Stockholm gevestigd is. Het levert erg verdienstelijk werk, onder meer via wetenschappelijk advies. Misschien zal het als gevolg van de coronacrisis meer bevoegdheden krijgen? Europees president Charles Michel lanceerde vorige zondag in De Zevende Dag het voorstel om een Europees crisiscentrum op te richten, om zo meer “eenheid van commando” te hebben bij een volgende crisis. De Europese regeringsleiders zullen het bespreken op hun videoconferentie.

(lees verder onder de video)

De coronacrisis heeft zware economische gevolgen, die alle lidstaten zullen voelen. Alle middelen worden ingezet om de economische crisis te bestrijden. Dit is vertrouwd terrein voor de Europese beleidsmakers. De Europese Commissie vond een pot van 37 miljard euro ongebruikt geld in de Europese begroting: de lidstaten mogen het nu voor de corona-crisis gebruiken.

De beruchte begrotingsregels gaan tijdelijk op de schop: lidstaten mogen zoveel investeren als ze willen, ze gaan er niet voor op de vingers getikt worden.  Ook voor staatssteun wordt een oogje dichtgeknepen. En de Europese Centrale Bank gaat 750 miljard pompen in de economie.

En dan is er nog het Europese Stabiliteitsmechanisme (ESM), het noodfonds dat tijdens de eurocrisis werd opgericht om eurolanden in financiële problemen te helpen. Er zit ruim 400 miljard euro in dat fonds. Sommige landen willen het fonds nu aanspreken, Nederland staat op de rem en wil eerst zien of alle andere maatregelen niet volstaan.

En ook een “taboe” uit de eurocrisis duikt weer op: zouden alle landen niet beter samen, collectief, geld lenen om uit de coronacrisis te geraken, via de uitgifte van gezamenlijke corona-obligaties? Ook hier verzet, van Nederland onder meer: voor zulke landen die zelf aan een lage rente lenen, zijn gezamenlijke obligaties nadelig, terwijl ze voor landen als Italië en Spanje voordelig zijn (want zij zullen goedkoper kunnen lenen). 

Deze crisis vertoont enkele gelijkenissen met andere crisismomenten, zoals de eurocrisis en de vluchtelingencrisis. De Europese instellingen zijn onvoorbereid, er ligt geen draaiboek klaar, en ze zijn niet bevoegd om doortastend op te treden. De lidstaten zijn ook niet voorbereid, wel bevoegd maar ze treden in verspreide slagorde op, elk voor zich.

Daardoor ontstaan er problemen, en “Europa” krijgt uiteindelijk de schuld. De ene ziet er het bewijs in van het falen van Europa,  voor de andere is het net het teken dat er meer Europa nodig is. Vervolgens worden kleine stapjes gezet, naar meer gezamenlijk Europees crisisbeheer. En dat lijkt ook nu het meest waarschijnlijke scenario te zijn. Maar laten we nu maar eerst proberen om met zijn allen dat verdomde virus klein te krijgen. 

Bekijk hier het verslag van "Het Journaal":