Toegeven aan dreiging en angst voor massa­bijeenkomsten? - Erik De Soir

Erik De Soir is traumapsycholoog en stond als supervisor van het Fire Stress Team in voor de coördinatie en de uitvoering van de psychologische ondersteuning van de brandweerlui die betrokken waren bij de aanslagen in Brussel en Zaventem.

Nice. 14 juillet 2016. Laat op de avond schakel ik de televisie nog even in. De laatste voorbereidingen voor een verlof in het zuiden van Frankrijk zijn achter de rug, de tuin ligt er netjes bij, de mailbox met tientallen te beantwoorden mails is gehalveerd en de laatste dringende administratie is gedaan.

Enkele dagen geleden veranderde ik de achtergrondfoto van mijn facebookprofiel: een blauw zwaailicht tegen de achtergrond van een ondergaande zon. Symbool voor de rust die ik de talrijke hulpverleners toewens in deze zomerperiode. Even achterover kunnen leunen en het dramatische voorjaar met aanslagen, na een lange periode van dreiging en bang afwachten, laten rusten. Wetend dat het tijdens momenten van rust en ontspanning is dat de resten van traumatiserende indrukken terug kunnen komen bovendrijven

De televisie toont meteen een interview met een oudere man. Tranen rollen over zijn wangen. Ik vind de tranen van een oude man steeds erg krachtig, omdat ze het levensbezinksel zijn van een verzwakkend lichaam maar ook van levenswijsheid en ervaring. De traan van een jonge man is als een dauwdruppel op het blad van een roos, terwijl die van een oude man is als een geel blad dat in de herfst afvalt met de wind bij nadering van de winter.

De zomer heeft zo lang op zich laten wachten, maar is sedert gisteren ook een stukje winter geworden. Talrijke kinderen werden ons ontrukt. Anderen zullen voortaan met een levenslange kras op de ziel moeten verder leven, al dan niet met een blijvende verminking als herinnering aan deze noodlottige nationale feestdag.

Ik ben ontdaan door de wijze waarop deze man zijn geschoktheid uitdrukt over de beestachtige aanslag op de ‘Promenade des Anglais’. De traditie van het vuurwerk op ‘Quatorze Juillet’ wordt nooit meer hetzelfde. De man spreekt de woorden uit die ik zelf nog niet eerder uitsprak: ‘Misschien moeten we toch maar eens gaan nadenken over onze deelname aan massabijeenkomsten in deze tijden van permanente dreiging?’.

Terwijl ik de afgelopen periode ook steeds een standpunt vertolkte waarin de kernboodschap ‘mentale veerkracht’, ‘moed’, ‘realisme’ en ‘onkreukbaarheid’ was, is er iets in me dat begint te twijfelen. Terwijl mijn volwassen kinderen zich opmaken om de komende dagen pret en plezier te gaan beleven op de Gentse Feesten, denk ik aan uiteengereten lichamen en colonnes ziekenwagens.

Ik voel bij mezelf een flinke weerstand tegen deelname aan massabijeenkomsten waarbij een stadzone waarin tienduizenden mensen bijeenkomen onmogelijk preventief kan worden afgesloten. Moeten we onze mening herzien en onze waakzaamheid nog verhogen of vertrouwen op het lot. Als je einde eraan komt, is het misschien onvermijdelijk. Zoals Eminem in één van zijn liedjes zingt: ‘(...) when kharma turns around and bites you”.

De retoriek van Franse politici is echter van in het begin van de terreuraanslagen anders geweest dan de zachtere maar kordate woorden van geschoktheid van onze leiders. Stilaan worden de aantallen slachtoffers in Frankrijk tekenend voor wat gebeurt in een oorlog. Het is begrijpelijk dat er zich dan ook een verharding voordoet in de geesten en de geschoktheid plaats maakt voor een roep om wraak en vergelding. De gevolgen van een dergelijke evolutie kunnen gevaarlijk zijn want de polarisatie van bevolkingsgroepen is koren op de molen van de geradicaliseerde minderheid.

Eerst is er de schok en de verbijstering, dan is er het besef dat veel van dit alles het gevolg is van een jarenlang proces van sociale verrotting en marginalisering. Landen worden binnengevallen, oorlogen worden gevoerd, maar de staat niet wordt heropgebouwd en vervalt in een mozaïek van radicale milities die macht en invloed willen. Het front wordt diffuus en verschuift tot binnen onze eigen samenleving die in een context van toenemende migratie en politieke verwarring kwetsbaar wordt.

Liberté, fraternité et égalité. We mogen niet afwijken van deze kernconcepten van onze democratische samenleving die ontstond naar aanleiding van de Franse Revolutie waarvan het symbool zich bevindt op 14 juillet 1789, de bestorming van de Bastille, net als reactie op een toenemende invloed van radicalen in de Franse samenleving. Deze radicalisatie in onze samenleving moet dringend een halt worden toegeroepen. Het signaal kan niet krachtig genoeg zijn want anders riskeren we ook dat de zinssnede ‘aux armes citoyens (…)’ uit de Marseillaise door steeds meer Fransen zal worden letterlijk genomen.

Zelfs nu de zweem van veiligheid stilaan terugkwam – er was immers geen aanslag gepleegd op het Europees Kampioenschap voetbal, de Ronde van Frankrijk was veilig gestart en de Olympische Spelen in Rio waren in aantocht – moeten we ons vrij blijven voelen om deel te nemen aan massabijeenkomsten en symbolische herdenkingen. Maar er zal nog meer aandacht moeten gaan naar de preventie en de voorbereiding. Grote groepen mensen zullen moeten leren leven met de noodzakelijke vertragingen door toegenomen controles en de aanwezigheid van een indrukwekkende veiligheid.

De verantwoordelijkheid voor de passieve veiligheid ligt bij de overheid, maar we zijn allen verantwoordelijk voor onze eigen actieve veiligheid. Basisreacties, zoals oog hebben voor vluchtroutes en verdachte bewegingen of acties van onze medeburgers maar ook levensreddende handelingen, moeten worden aangeleerd aan de groten en de kleintjes. Het maken van een weloverwogen keuze met betrekking tot de evenementen waarop we onze kinderen meenemen, lijkt meer dan ooit verantwoord. Maar de uitdaging lijkt nog het grootst te zijn voor de technologie die toch een uitweg moet kunnen bieden voor het bestrijden van de permanente dreiging.

Tegenstanders van dit pleidooi voor toegenomen collectieve waakzaamheid zullen nu wel opperen dat we nu toch plat op de buik gaan voor terroristen, maar de slotsom blijft dezelfde als bij elk denken over de inperking van risico’s: onze kwetsbaarheid hangt tegenwoordig samen met de frequentie waarop we ons in massa en op symbolische momenten begeven op publieke plaatsen, maar naarmate onze voorbereiding en waakzaamheid stijgt, zal het risico afnemen dat we getroffen worden door terreur. Die afweging moet ieder voor zich maken, rekening houdend met het gegeven dat ook je angst stijgt naarmate je steeds meer en actief elke vorm van risico vermijdt. Als het gevaar in de wereld stijgt, moet ook onze dosis realisme en fatalisme toenemen. Risico nul bestaat niet. Acties van eenzaten of doorslaande criminelen zullen altijd onvoorspelbaar zijn.

Een mens moet immers eerst het gevaar trotseren, voor hij zijn angst voor de dood kan afleren of onder controle krijgen. Die doodsangst is verbonden met de angst dat we het leven dat we nu leiden, zullen kwijtspelen. En de angst dat we zullen moeten leren leven met de onzekerheid van wat nog komen kan of moet.

Je kan het ook filosofisch bekijken: ‘Je kan niet vermijden, dat vogels van angst boven je hoofd komen cirkelen, maar wel dat ze zich nestelen in je haren...’