Record voor hittestress in Europa: "Extremere weer heeft steeds grotere impact op onze gezondheid"
Door de klimaatverstoring beleefde het Europese continent vorig jaar een recordaantal dagen met "extreme hittestress", door hoge temperaturen en hittegolven. "We zien dat de negatieve impact van weersextremen op de gezondheid van mensen toeneemt", analyseren de Europese klimaatdienst Copernicus en de VN-weerorganisatie WMO in een groot gezamenlijk rapport.
De aarde warmt steeds verder op door de vele broeikasgassen die we in de atmosfeer blijven pompen. De cijfers die in nieuwe rapporten verschijnen, zijn toch altijd weer een waarschuwing: de situatie is en blijft alarmerend. Dat is ook zo in het jongste rapport.
Experts van Copernicus en WMO hebben een 'staat van het klimaat' opgemaakt voor Europa in 2023 en die ziet er niet fraai uit. De klimaatopwarming ging zodanig uit de bocht dat zelfs wetenschappers verrast waren, gaf Copernicus-directeur Carlo Buontempo toe tijdens de voorstelling van het rapport aan de pers.
"Net daarom blijft het belangrijk om de dingen van nabij op te volgen voor de toekomst", zei hij ook. "Klimaatdata zijn nog nooit zo belangrijk geweest." We bevinden ons inmiddels op onbekend terrein wat klimaat betreft, en dat brengt extra gevaren en risico's met zich mee.
Mensen zijn zich wel bewust van de hitte, maar zien er nog te weinig de risico's van in
In het rapport springt onder meer de passage over de impact op onze gezondheid in het oog. "We zien steeds meer negatieve effecten op de gezondheid van mensen als gevolg van het extreme weer. Mensen zijn zich bijvoorbeeld wel bewust van hittegolven, maar zien nog te weinig de risico's van hitte voor de gezondheid", klinkt het.
Recordaantal dagen met extreme hittestress
Nochtans is dat geen overbodige luxe, want 2023 telde een recordaantal dagen met het label 'extreme hittestress' in Europa. Het aantal dagen met 'hoge hittestress' (strong heat stress) vertoont de laatste jaren een stijgende trend.
Om de waarde van hittestress te bepalen voor ons lichaam, wordt de temperatuur omgerekend door rekening te houden met extra factoren zoals vochtigheid, windsnelheid en intensiteit van de zonnestraling. Dat wordt dan uitgedrukt in een zogenoemde UTCI-waarde (Universal Thermal Climate Index) in gecorrigeerde graden Celsius.
Je zou het kunnen vergelijken met een gevoelstemperatuur, maar het is meer dan dat
"Je zou het kunnen vergelijken met een soort gevoelstemperatuur, maar het is meer dan dat. Er bestaan ook verschillende vormen van, naargelang hoeveel parameters je precies meeneemt", vertelt Sacha Takacs van het Vlaams Instituut voor Technologisch Onderzoek (VITO) aan VRT NWS. "Maar de meest voorkomende is die UTCI."
Zo komt men tot een nieuwe waarde die beter weergeeft wat de echte impact op het lichaam is. 'Extreem' betekent dan 46 graden Celsius of meer op de UTCI-hitte-index, 'hoog' is tussen 32 en 38 graden.
Het zuiden van Europa lag vorig jaar vol in de vuurlijn met Spanje, Portugal, Italië, Zuid-Frankrijk, Griekenland en grote delen van Turkije en de Balkan, zo toont onderstaande kaart met dagen van 'heel hoge' hittestress (tussen +38 en +46 graden).
Tijdens de zomer van vorig jaar ging op een bepaald moment meer dan 40 procent van het hele gebied van Zuid-Europa gebukt onder een toestand van sterke of extreme hittestress.
Op het einde van de zomer volgde er een tweede piek met ruim 35 procent. 2023 kleurde daarmee ruim donkerder in dan gemiddeld.
De hittegerelateerde sterftecijfers zijn de voorbije 20 jaar met ongeveer 30 procent toegenomen. Bijna overal - in 94 procent van de regio's die de onderzoekers nauw opvolgen - is er een stijging van het aantal sterfgevallen dat gelinkt kan worden aan de hitte.
Hittestress en de oversterfte daardoor is een grote bezorgdheid
Concrete sterftecijfers voor vorig jaar zijn er nog niet, daarvoor is het nog te vroeg. Maar de trend is duidelijk. In 2022 bijvoorbeeld was er in Europa een oversterfte van naar schatting 61.000 mensen tijdens hittegolven. "En ook voor 2023 weten we nu al dat er oversterfte was door de hitte. Dit is dus een grote bezorgdheid", zegt Alvaro Silva van de WMO.
Grote hittestress hoeft niet altijd met temperatuurrecords te maken te hebben. Ook de duur en intensiteit van een hittegolf telt. De verwachting is dat beide gaan toenemen door de verdere klimaatontsporing.
"We zien meer en intensere extremen in een grote meerderheid van de Europese regio's. Op Sicilië piekte het kwik vorig jaar naar 48,2 graden Celsius, niet ver van het absolute record van 48,8 graden", stipt Silva aan.
Bekijk: Hittestress, wat doet dat met ons lichaam? Terzake doet de test
"Moeten maatschappij beter voorbereiden"
De experts in het rapport besluiten: "We moeten mensen sensibiliseren en beter en sneller waarschuwen, zodat de maatschappij er beter op is voorbereid."
Iets wat dus ook kan helpen, is om bij waarschuwingen niet enkel de temperatuur te vermelden, maar het niveau van hittestress.
Het VITO heeft daar een speciaal meettoestel voor ontworpen, een hittesensor. Die brengt dus onder meer de zonnestraling, vochtigheid en luchtverplaatsing mee in rekening.
Naast aangepaste graden Celsius (UTCI) kan hittestress bijvoorbeeld ook worden uitgedrukt op een schaal met kleuren van groen over geel en oranje tot zwart.
De omgerekende factor wordt soms al gebruikt bij waarschuwingen, zoals in Brazilië eerder dit jaar. Toen was er sprake van 62,3 graden Celsius in delen van Rio. De Amerikaanse zangeres Taylor Swift besliste vorige herfst overigens om een tweede concert in datzelfde Rio uit te stellen nadat een fan was overleden door de hitte. Honderden anderen waren onwel geworden door de hitte, een aantal mensen waren flauwgevallen.
Het is de bedoeling van zo'n omgerekende temperatuurindex om mensen beter de gevaren en risico's te doen inzien. Als je de factor van hittestress kent, dan kan je als mens beter inschatten welke impact de warmte heeft of kan hebben op je lichaam.
Wat is hittestress?
Ons lichaam probeert de temperatuur permanent op 36,4 graden te regelen. Als het (te) warm is, dan warmt ons lichaam op tot boven de ideale temperatuur en komt het onder stress te staan. Als reactie gaan we dan zweten: het hart gaat sneller pompen zodat er meer bloed naar de huid en de spieren gaat voor afkoeling. De bloedvaten verwijden.
We verliezen door het zweten veel vocht, wat tot uitdroging kan leiden, en/of tot een zouttekort. Fysieke inspanningen zijn bij hittestress absoluut niet aan te raden, want daardoor warmt het lichaam nog verder op.
Een zonneslag bijvoorbeeld krijg je vaak door de combinatie van hitte met een fysieke inspanning. Onze lichaamstemperatuur loopt dan op tot 38 à 40 graden. Bij een hitteslag is het nog erger en kan de lichaamstemperatuur stijgen tot boven de 40 graden, waarbij het levensbedreigend wordt.
Het gaat niet enkel over de temperatuur overdag. Wanneer het 's nachts tijdens hitteperiodes onvoldoende afkoelt, kan ons lichaam minder goed recupereren van de warmte. Zeker in steden is dat een probleem omdat de warmte daar wordt vastgehouden door het vele steen en beton, het hitte-eilandeffect. We kunnen vermoeider raken en minder geconcentreerd.
Waarom oudere mensen kwetsbaarder zijn
Nele Van Den Noortgate (UZ Gent en UGent) weet dat oudere mensen het meest kwetsbaar zijn tijdens hitteperiodes. "Je lichaam reageert bij hittestress onder meer door het openzetten van de bloedvaten en via de nieren die meer vocht gaan ophouden", zegt ze, "maar dat zijn functies die verminderen als je veroudert. De afgifte van warmte wordt minder goed geregeld."
Het hart moet harder pompen en dat kan bij een verzwakt hart leiden tot hartfalen
Komt daarbij dat bij oudere mensen ook het dorstgevoel vermindert, waardoor het gevaar op uitdroging groter is. Als er nog onderliggende aandoeningen van bijvoorbeeld longen of hart bijkomen, stijgt het gevaar bij hittestress verder. "Doordat het hart harder moet pompen, kan hittestress bij een verminderde hartfunctie leiden tot hartfalen", geeft Van Den Noortgate als voorbeeld.
De eerste symptomen van te veel hittestress zijn onder meer spierkrampen (zeker na inspanning), een neiging om weg te draaien, een toegenomen hartritme, koorts en/of hoofdpijn.
Els Verachtert (VITO) is een expert in hittestress en de gevolgen ervan. De voorbije 20 jaar waren er gemiddeld 450 (al dan niet vroegtijdige) overlijdens in Vlaanderen per jaar door hittestress. Zij verwacht dat het aantal tegen 2050 kan oplopen tot 3.000 per jaar, onder meer omdat de bevolking verder veroudert en de temperatuurstijging nog gaat toenemen.
Lichtpuntje: veel hernieuwbare energie
Naast het aantal dagen met hittestress heeft het rapport nog een lijst met andere opvallende data uit 2023. Alleen geven ze een indicatie over de alarmerende staat van het klimaat. Dit zijn nog enkele voorbeelden:
- Tijdens het hele jaar was de temperatuur van de oceaan rond Europa bijzonder hoog, met voor veel gebieden recordwaarden. Ten westen van Ierland en rond grote delen van het Verenigd Koninkrijk deed zich in juni een 'mariene hittegolf' voor die als 'extreem' en 'meer dan extreem' wordt bestempeld, met temperaturen van het oppervlaktewater die 5 graden hoger lagen dan gemiddeld.
- Europa kreeg in zijn geheel 7 procent meer neerslag te verwerken dan normaal. "Het warme zeewater heeft voor extra vocht in de lucht gezorgd en er is een verband te leggen met de natte zomer die we beleefden", zegt Samantha Burgess van Copernicus.
- Er is ook goed klimaatnieuws: het aandeel van hernieuwbaar in het opwekken van elektriciteit was nooit zo hoog als vorig jaar in Europa, het piekte naar 43 procent. Een verhoogde stormactiviteit in oktober tot december heeft daar via windenergie mee toe bijgedragen.
- Een groot deel van Europa had minder sneeuwdagen dan gemiddeld, onder meer ook Centraal-Europa en de Alpen.
- De gletsjers in de Alpen verloren een 'uitzonderlijke hoeveelheid' aan volume vorig jaar. Het had minder gesneeuwd de winter ervoor, waarop dan hittegolven volgden tijdens de zomer.
- In amper 2 jaar tijd (2022 en 2023) verloren de Alpengletsjers ongeveer 10 procent van hun totale volume.
