Moeten we vrezen voor een kernramp in Oekraïne? 5 vragen en antwoorden over centrale van Zaporizja

De centrale werd na een kort gevecht in maart veroverd door Russische troepen. Er is toen even in de buurt van de reactoren geschoten, maar de gevechten hebben toen (gelukkig) geen schade veroorzaakt aan essentiële installaties. Daarna bleef het vrij rustig. De centrale lag al die tijd wel op de frontlijn, maar de Dnjepr is op die plaats tot 10 kilometer breed waardoor een rechtstreekse confrontatie tussen Oekraïense en Russische troepen zo goed als onmogelijk is.

Maar midden juli veranderde de situatie grondig. Vanop het grondgebied van de centrale begonnen de Russische troepen de noordoever van de Dnjepr te bestoken, en dan vooral Nikopol, een stadje met bijna 110.000 inwoners. Vorige woensdag werd een ander stadje op de noordelijke oever nog onder vuur genomen waarbij volgens Oekraïne 13 doden vielen. Op videobeelden die op 5 augustus gepubliceerd zijn door de kritische Russische site Insider is te zien hoe militaire voertuigen het grondgebied van de centrale oprijden en er zelfs een pantservoertuig wordt geparkeerd in een loods.

De kerncentrale lijkt hiermee voor de Russen een militaire basis te zijn geworden die beschermd wordt door een soort nucleair schild. Want mochten de Oekraïense militairen terugschieten, bestaat het risico dat ze kritische infrastructuur raken en een kernramp veroorzaken.

Toch zijn er de afgelopen week op drie dagen ontploffingen geweest op het grondgebied van de centrale, veroorzaakt door raketinslagen en artilleriebeschietingen. Het is nog altijd onduidelijk wie heeft geschoten. Rusland legt de schuld bij Oekraïne, Oekraïne bij Rusland. Dat laatste is wat minder evident omdat Oekraïne daarmee zegt dat Rusland zijn eigen troepen zou hebben beschoten. Het zou dan volgens Kiev gaan om een provocatie, misschien zelfs om het Westen angst aan te jagen voor een kernramp en daarmee de wapenleveringen aan Oekraïne te laten slinken.

Oekraïne verwijst voor zijn theorie naar video’s uit Energodar (de nabijgelegen stad waar het personeel van de centrale woont) waarop is te horen dat tussen afschieten van de raketten en de inslagen nauwelijks enkele seconden liggen. Ook zouden de Russische militairen volgens de Oekraïense uitbater Ernergoatom al voor de aanval naar de schuilkelders zijn gegaan, en dus op de hoogte zijn geweest van een nakende aanval.

De kerncentrale is de grootste van Europa, met 6 reactoren met een vermogen van net geen 1000 MW (ter vergelijking: Doel 3 en 4 hebben een vermogen van iets meer dan 1000 MW). Als alle reactoren draaien, staan ze in voor 20 procent van de Oekraïense elektriciteitsproductie. De reactoren zijn gebouwd in de jaren tachtig, net zoals die in Tsjernobyl overigens, tijdens een periode dat de Sovjet-Unie massaal inzette op kernenergie.

Als Rusland de kerncentrale kan blijven controleren, is meteen ook de elektriciteitsvoorziening van de Krim gegarandeerd want er gaan hoogspanningsleidingen van de kerncentrale naar het schiereiland. Net als de waterbevoorrading werd ook de stroombevoorrading van de Krim vanuit Oekraïne onderbroken na de Russische annexatie van de Krim in 2014, onder meer toen die hoogspanningsleiding op Oekraïens grondgebied werd gesaboteerd. Daardoor zat het schiereiland geregeld zonder stroom. Rusland moest veel investeren om de Krim van stroom te voorzien.

Een kerncentrale, zeker een met zes reactoren, is een bijzonder complexe installatie. Er moeten strikte veiligheidsprotocollen gevolgd worden om ongevallen te voorkomen, je mag en kan er niet improviseren. We hebben in de centrale van Tsjernobyl in 1986 gezien tot wat een losse toepassing van de veiligheidsvoorschriften kan leiden. Het personeel moet ook kunnen werken in een stabiele omgeving zodat ze geconcentreerd kunnen zijn op hun taken.

In de kerncentrale van Zaporizja zijn die voorwaarden duidelijk niet vervuld. Het personeel is na de Russische bezetting niet vervangen en werkt officieel nog altijd voor het Oekraïense overheidsbedrijf Energoatom, de uitbater. Maar Russische militairen controleren de kerncentrale wat al meteen zorgt voor een oncomfortabele situatie. We weten van het personeel in de stilgelegde kerncentrale van Tsjernobyl dat zij tijdens de bezetting van die centrale door Russische militairen zeer vijandig werden behandeld. De Russen wantrouwden hen, ze dachten dat ze bijvoorbeeld voortdurend Russische posities doorgaven aan Oekraïne. In Zaporizja is de situatie vermoedelijk identiek, meer dan waarschijnlijk zelfs nog slechter. Want de centrale ligt in een actieve oorlogszone, wat met Tsjernobyl niet het geval was.

De stress voor het personeel is nog gestegen nu er geregeld ontploffingen zijn op het grondgebied. De reactoren zijn beschermd door dik beton, de controlekamers en de andere gebouwen niet. Een werkneemster, die contact had met de BBC, zegt dat ze de afgelopen week zelfs niet is kunnen gaan werken omdat het te gevaarlijk is. Daardoor zijn ook de Russische militairen nog meer gespannen. De werkneemster zegt dat de soldaten overal rondlopen met geweren en dat iedereen eigenlijk onder schot wordt gehouden.

De beschietingen hebben tot nu toe nog geen al te grote schade veroorzaakt, maar het lijkt een kwestie van tijd voor een essentiële installatie wordt getroffen. Vorige zaterdag moest al een reactor worden stilgelegd nadat een hoogspanningsleiding werd stukgeschoten. Donderdag waren er volgens Energoatom ontploffingen niet ver van de opslagplaats voor kernafval waardoor het gras vuur vatte, maar al bij al bleef de brand beperkt

Bij kernrampen wordt meteen gedacht aan een herhaling van wat er in Tsjernobyl is gebeurd toen een radioactieve wolk dagenlang over bijna heel Europa trok. De kerncentrale van Zaporizja is evenwel van een compleet ander type dan die van Tsjernobyl. Het zijn geen RBMK grafietreactoren, maar VVER-1000 drukwaterreactoren, vergelijkbaar met de reactoren in Doel en Tihange. Een reactorbrand zoals in Tsjernobyl is dus niet mogelijk, want in tegenstelling tot grafiet brandt water niet.

Net als in de Belgische reactoren, is er ook een secundair betonnen omhulsel, iets wat in Tsjernobyl afwezig was. De reactoren van Zaporizja zijn dus vrij goed beschermd tegen een mogelijke inslag, ook al weet niemand hoe dat betonnen omhulsel zal reageren op de inslag van een raket of een granaat. Er bestaan ook speciale granaten om door dikke lagen beton te boren en dan pas te ontploffen, zogenaamde bunker busters.

Een scenario zoals in Fukushima is evenwel wel mogelijk mocht door een samenloop van omstandigheden de koeling van de reactoren uitvallen. In het ergste geval leidt dat tot een meltdown, het smelten van de reactorkern. Op zich hoeft dat nog geen probleem te zijn omdat de twee betonnen omhulsels voldoende moeten zijn om te beletten dat de radioactiviteit van de smeltende kern naar buiten komt. Maar dit leidt, zoals in Fukushima, tot een gevaarlijke ophoping van het zeer ontplofbare waterstof binnen het omhulsel. Om de druk te verminderen en een explosie te vermijden, moet waterstof worden geloosd, maar daarbij komen ook radioactieve stoffen zoals Jodium-131 en Cesium-137 in de lucht.

Vooral die twee radioactieve stoffen kunnen zich verspreiden, meegedragen door de heersende windrichting. Omdat ze niet de hoogte in worden gestuwd door de verzengende hitte van een grafietbrand zoals in Tsjernobyl, zal die verspreiding minder groot zijn dan in Tsjernobyl. Na de ramp in Fukushima viel de meeste radioactieve fall-out in een strook met een lengte van zowat 50 kilometer ten noordwesten van de centrale. Het zwaar radioactief vervuilde gebied in het oosten van Wit-Rusland ligt op 150 tot 300 kilometer van de Tsjernobyl-centrale, maar er waren ook hotspots in Scandinavië, Oostenrijk en het zuiden van Duitsland, meer dan 1000 kilometer van de centrale.

Een ander gevaar zijn de gebruikte brandstofstaven die ook op het grondgebied van de centrale zijn opgeslagen en ook gekoeld moeten worden. Het duurt jaren voor die brandstofstaven hun restwarmte hebben verloren. Ook hier kan het uitvallen van de koeling een verspreiding van radioactieve stoffen veroorzaken, ook al zullen de hoeveelheden minder groot zijn dan bij een meltdown van de reactorkern.

De centrale bevindt zich in een actieve oorlogszone, wat de mogelijkheden beperkt. Een militaire tussenkomst om de centrale te beveiligen is uitgesloten, want dat zou een rechtstreeks conflict met Rusland betekenen. Een mogelijke oplossing zal dus van de diplomatie moeten komen.

Al enkele dagen luidt Rafael Grossi, de topman van het Internationaal Atoomagentschap de alarmbel. Volgens hem is de situatie helemaal niet meer onder controle. Hij wil met zijn alarmkreten de aandacht van de internationale gemeenschap focussen op de kerncentrale van Zaporizja en dat lijkt te werken. Vorige donderdag was er een speciale zitting van de Veiligheidsraad aan gewijd.

Een oplossing is daar nog niet uitgekomen, maar VN Secretaris-generaal Guterres heeft wel duidelijk opgeroepen voor een gedemilitariseerde zone. Oekraïne en de VS steunen dat idee. Voor Rusland ligt het duidelijk moeilijker want dat zou dan betekenen dat het veroverd grondgebied moet afgeven. En Rusland heeft de centrale ook nodig om de stroomvoorziening van de huidige bezette gebieden en de Krim te garanderen. De modaliteiten van zo’n gedemilitariseerde zone zijn ook nog helemaal niet duidelijk. Wie gaat bijvoorbeeld de veiligheid van de centrale verzekeren in de huidige oorlogsomstandigheden? Maar ook de export van graan uit de Oekraïense havens leek helemaal geblokkeerd en toch werd daar na moeilijke onderhandelingen uiteindelijk een werkbaar mechanisme voor gevonden.

Op korte termijn zal zo’n zone niet te realiseren zijn, maar een inspectiemissie van het Internationaal Atoomagentschap IAEA naar de centrale is realistischer. Zowel Rusland als Oekraïne hebben aangegeven zich daar niet tegen te zullen verzetten. Met een dergelijke missie zouden we alvast een duidelijker beeld krijgen van hoe de situatie in de centrale is, iets wat we momenteel totaal niet hebben.