Migratie doet de EU op haar grondvesten daveren

Het zijn beelden die op mijn netvlies staan gebrand. Begin september 2015 zag ik in het Hongaarse Röszke in de stromende regen een eindeloze rij mensen wandelen over de niet meer gebruikte spoorlijn tussen Servië en Hongarije. Sommigen kozen het hazenpad eens ze in Hongarije waren en trokken over de velden verder. Maar de meesten gingen gewoon verder naar een geïmproviseerd opvangkamp aan de eerste asfaltweg over de spoorlijn.

De Hongaarse overheid had, na enig talmen en onder grote druk van ngo’s, bussen ingelegd om de pas aangekomen mensen snel weg te brengen van het kamp waar iedere infrastructuur ontbrak om vluchtelingen op te vangen. Bijna allemaal gingen ze naar de hoofdstad Boedapest waar het Keleti-station een draaischijf was geworden voor de doortocht naar Duitsland.

Alle migranten met wie ik toen sprak, hadden het ‘Wir schaffen das’ van de Duitse bondskanselier Merkel goed gehoord. Vrijwilligers waren in het station druk in de weer met vele kartonnen dozen kleding en andere hulpgoederen die Hongaren hadden geschonken. Zo afkerig de regering Orbán stond tegenover de onophoudelijke migrantenstroom, zo vrijgevig en behulpzaam waren vele gewone Hongaren.

Ik nam met enkele duizenden pas aangekomen mensen, de trein naar Hegyeshalom, de grensovergang met Oostenrijk. Ondanks hun uitputting en de meegemaakte beproevingen, gedroegen de overgrote meerderheid van de passagiers zich uiterst correct. Ze volgden de aanwijzingen van de vrijwilligers die de mensenmassa in goede banen probeerden te leiden. In de trein zaten voornamelijk Syriërs. Herhaaldelijk kregen mijn cameraploeg en ik het voorstel om te gaan zitten, terwijl wij niet zoals zij enkele honderden kilometers hadden gestapt.

(Lees verder onder foto)

In 2015 kreeg Europa een miljoen migranten te verwerken, drie tot vier keer meer dan normaal. De meesten kwamen uit Syrië waar na 4 jaar oorlog veel inwoners de hoop op een snelle vrede hadden verloren. De vluchtelingenstroom van 2015 naar Europa was evenwel maar een fractie van wat enkele buurlanden van Syrië te verwerken kregen. Jordanië heeft 650.000 geregistreerde Syrische vluchtelingen opgevangen op een bevolking van 10 miljoen. Toch zorgden die vluchtelingen voor een ongekende crisis binnen de Europese Unie waarbij de grondvesten van de Europese constructie in gevaar komen.

De Hongaarse premier Orbán maakte meteen van deze vluchtelingenstroom een Europees probleem. Zijn land werd in 2015 dan ook overspoeld door meer dan 400.000 mensen die allemaal op weg waren naar West-Europa. De vroegere neoliberaal was sinds zijn herverkiezing in 2010 een steeds nationalistischer koers ingeslagen. Daarmee kon hij aan de Hongaren zijn zware ingrepen in de samenleving beter uitleggen.

Al in 2014 had hij gepleit voor een illiberale democratie waarbij democratische vrijheden geen absolute waarden meer zijn, maar worden afgewogen tegenover de noden van de natie. De vluchtelingen boden hem de kans om die lijn nu ook internationaal door te trekken. Hij pleitte voor een harde aanpak van migranten omdat die vooral uit moslimlanden kwamen en daardoor volgens hem de christelijke basiswaarden van de Europese landen in gevaar brachten. 

(Lees verder onder foto)

Met een nieuw grenshek aan de Schengengrens tussen Hongarije en Servië wilde Orbán tonen hoe de EU de migrantenstroom zou moeten aanpakken: zorgen dat de buitengrenzen van de Schengenzone echt bewaakt worden en alleen overgestoken kunnen worden mits de nodige toelatingen. Intussen ging hij in zijn communicatie voluit in de aanval.

Voor Orbán waren alle terroristen migranten en moest Europa zich daartegen verdedigen. Hij werd daarbij geholpen door de bekendmaking dat een aantal terroristen die betrokken waren bij de aanslag in de Parijse Bataclan en ook in Brussel, via Hongarije naar Europa waren gekomen. Zij profiteerden van de algemene chaos om ongemerkt naar Europa te reizen. Orbán zei het niet met zoveel woorden, maar door terreur en migratie met elkaar te verbinden, liet hij verstaan dat alle migranten potentiële terroristen zijn. Het ging er in als zoete koek.

Dat de overgrote meerderheid van de migranten echte vluchtelingen waren uit een land in oorlog, dat die helemaal geen kwade bedoelingen hadden, dat zij op zoek waren naar een leven waarbij ze niet iedere dag moesten vrezen dat ze de volgende dag niet zouden halen, kreeg je aan de meerderheid van de Hongaren niet meer uitgelegd. De Hongaarse media, onder toenemende controle van de regering, deden er alles aan om het vijandbeeld over de migranten nog te versterken.

De Hongaarse regering trok intussen ook fel van leer tegen de Hongaars-Amerikaanse miljardair George Soros die met de vele miljoenen van zijn Open Society Foundation de Hongaarse samenleving zou willen ondermijnen. Soros zou samen met de EU een duivels plan hebben opgesteld om Hongarije te overspoelen met migranten zodat de EU-sceptische Hongaarse premier uiteindelijk in het zand zou bijten.

Er waren geen bewijzen voor, maar na een grootscheepse en dure campagne van de regering voor een anti-Soros referendum vroegen veel Hongaren niet meer naar bewijzen. Intussen heeft de befaamde Central European University in Boedapest, door Soros opgericht, beslist om uit te wijken naar Wenen omdat het werken haar in Boedapest door nieuwe wetgeving zo goed als onmogelijk wordt gemaakt. 

De gevolgen van de vluchtelingencrisis bleven niet beperkt tot Hongarije. Tijdens de campagne voor het brexit-referendum in 2016 gebruikte het Leave-kamp onder meer beelden van de vluchtelingenstroom om de bevolking ervan te overtuigen dat het Verenigd Koninkrijk weer de controle moest overnemen van de grenzen omdat de EU daar niet in was geslaagd.

Dat het Verenigd Koninkrijk nog altijd zelf de controle had over zijn grenzen, omdat het geen lid is van de Schengenzone, ging helemaal verloren in de campagne. Tot ieders verbazing, niet in het minst van de toenmalige Britse premier David Cameron, stemde de Britse bevolking voor een brexit.

(Lees verder onder foto)

Zelfs tot in de Verenigde Staten waren de repercussies van de gebeurtenissen van 2015 te voelen. Het gaf Donald Trump plots wind in de zeilen voor de presidentsverkiezingen van 2016. Al in de herfst van 2015 maakte hij duidelijk dat de Verenigde Staten onder zijn presidentschap geen enkele Syrische vluchteling zou opnemen en dat zij die onder Obama mochten komen, teruggezonden zouden worden.

Trump maakte van migratie het centrale thema van zijn campagne. Zijn belofte om een muur te bouwen aan de grens met Mexico was een van de hoofdpunten van zijn verkiezingsprogramma. "Build that wall" werd een slogan die op bijna iedere meeting van Trump luidkeels door de aanwezigen werd gescandeerd.

In de Europese Unie gingen allerhande uiterst rechtse partijen zich nog meer dan normaal op het migrantenthema profileren omdat ze daarmee hun vrij abstract eurosceptisch discours een krachtige impuls konden geven. Het legde hen geen windeieren. De Duitse AfD (Alternative für Deutschland) kwam tijdens de verkiezingen van 2017 voor het eerst in het parlement en werd zelfs meteen de derde partij. Het was de eerste keer sinds de Tweede Wereldoorlog dat uiterst rechts in Duitsland weer volksvertegenwoordigers had.

In Italië is vorig jaar de Lega met 17 procent van de stemmen in de regering geraakt. Volgens opiniepeilingen zou de partij vandaag bijna het dubbele halen. Partijleider Matteo Salvini kan als minister van Binnenlandse Zaken een hard antimigratie beleid voeren. Intussen werkt hij met Steve Bannon, de vroegere topstrateeg van Donald Trump, aan een nieuwe beweging, ‘The Movement’, die de EU van binnenuit moet veranderen.

In Frankrijk kon Emmanuel Macron tijdens de presidentsverkiezingen Marine Le Pen met duidelijk verschil verslaan in de tweede ronde maar hij moest er wel het Franse politieke bestel helemaal voor overhoop halen. En Marine Le Pen haalde bijna 34 procent, dat is bijna dubbel zoveel als haar vader Jean Marie Le Pen in 2002.

Inspelen op nationalistische gevoelens, waarbij een bevolkingsgroep wordt afgeschilderd als een gevaar voor de eigen bevolking, is een krachtig recept waarbij het gevaar bestaat dat alle rationaliteit verdwijnt. Het zet een sneeuwbaleffect in gang dat nog moeilijk te stoppen valt. Zoals ik een jaar geleden schreef, heb ik van nabij meegemaakt welke impact nationalistische gevoelens kunnen hebben. De Sovjet-Unie en Joegoslavië zijn er aan ten onder gegaan. Nu davert de Europese Unie op zijn grondvesten.

De nationalistische aandacht richt zich nu op migranten, en dan vooral op mensen die uit de moslimwereld komen. De verschillende aanslagen in het Westen, eerst door Al Qaeda, dan door Islamitische Staat, hebben bij veel westerlingen het onderscheid tussen de religie en de terroristen die daarvan misbruik maken, doen verdwijnen. Het zijn vooral moslimmigranten die door rechtse krachten zoals de Hongaarse premier Orban worden gezien als een bedreiging voor onze waarden, onze manier van leven.

Zo is het opmerkelijk dat de Poolse regering, die net als de Hongaarse een sterk antimigratie beleid voert, geen problemen maakt over de honderdduizenden migranten in het land uit Oekraïne. Volgens de schattingen van die regering zou het aantal Oekraïense migranten in Polen opgelopen zijn tot 2 miljoen.

In deze omstandigheden valt het politici alsmaar moeilijker om met rationele argumenten over migratie te praten. Voor een groot deel van de Europese bevolkingen is dit een zeer emotioneel thema geworden. Het migratiepact van de VN is in die draaikolk nu terecht gekomen. Nochtans waren de onderhandelingen binnen de VN net opgestart na de crisis van 2015 met de uitdrukkelijke bedoeling om de chaos van dat jaar in de toekomst te vermijden door brede internationale afspraken.

In de eerste helft van 2018 werden 6 onderhandelingsfases doorlopen waarna op 13 juli een definitieve tekst binnen de VN werd aanvaard door alle lidstaten, met uitzondering van de Verenigde Staten. Donald Trump, inmiddels president, had zijn land teruggetrokken nog voor de echte onderhandelingen begonnen. Hongarije trok zich enkele dagen na de goedkeuring van de eindtekst, alsnog terug, waardoor het aantal landen dat de tekst heeft goedgekeurd op 191 uitkomt (op 193 VN-lidstaten). 

Pas in de herfst begonnen een groeiend aantal westerse landen problemen te krijgen met de tekst. Oostenrijk, dat sinds 1 juli EU-voorzitter is en tijdens de onderhandelingen de stem van de EU vertolkte, kondigde op 31 oktober aan niet naar de Conferentie van Marrakech te gaan waar het migratiepact formeel moet worden bekrachtigd. De nieuwe bondskanselier Kurz, die in zee was gegaan met de uiterst rechtse FPÖ, vreesde voor het voortbestaan van zijn coalitie.

Verschillende landen in Centraal-Europa, die ook al dwarslagen over pogingen van de Europese Commissie om vluchtelingen beter te spreiden over de lidstaten, volgden het Oostenrijkse voorbeeld. In België begon pas na de Oostenrijkse terugtrekking de politieke discussie binnen de regeringscoalitie die geleid heeft tot de huidige crisis.

(Lees verder onder foto)

De discussie tussen voor- en tegenstanders draait nu vooral over het al of niet bindend karakter van het migratiepact. De voorstanders wijzen erop dat de tekst voor de eerste keer met een breed internationaal akkoord probeert wat orde in de chaos te brengen ook al staat er duidelijk in dat het niet gaat om juridisch bindende afspraken en behouden de lidstaten hun souvereine rechten. Voor de tegenstanders zet het pact evenwel de deuren open voor migratie vanwege de positieve benadering ervan en houdt de tekst wel degelijk een engagement in. De landen die zich akkoord verklaren met de tekst, zijn moreel verplicht om die engagementen uit te voeren. In rechtse kringen bestaat ook de vrees dat advocaten en rechters het migratriepact zullen gebruiken in hun motiveringen, dat het een vorm van 'soft law' wordt.

Maar deze discussies en de beslissingen van een aantal westerse landen om de Conferentie van Marrakech niet bij te wonen, gaan op het eerste gezicht niet veel veranderen aan het eindresultaat. De tekst die op 13 juli is goedgekeurd, ligt vast en daarover wordt normaal gezien niet meer opnieuw onderhandeld. De bijeenkomst in Marrakech is georganiseerd om de VN-lidstaten die tekst plechtig te laten goedkeuren.

Om het belang ervan te benadrukken, zijn regeringsleiders en staatshoofden uitgenodigd zodat het een echte topbijeenkomst wordt. Als vele westerse landen zouden wegblijven, zou dat natuurlijk een belangrijk politiek signaal zijn. Het zou het ook eenvoudiger maken voor de tegenstanders van het migratiepact om dat af te schilderen als een tekst die vooral oog heeft voor de armere landen van waar de migranten komen, niet voor de verzuchtingen van de rijkere landen die migranten opvangen. Het zal de aanvaarding van de tekst evenwel niet tegenhouden want een meerderheid van de VN-lidstaten gaat er nog altijd wel mee akkoord.

Na Marrakech gaat de tekst naar de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties om de tekst vast te leggen in een resolutie. Ook daarvoor is er binnen dat orgaan nog altijd een voldoende grote meerderheid. Een Belgische tegenstem zal daar weinig aan kunnen veranderen, een onthouding nog minder. Onthoudingen tellen binnen de VN niet mee om de meerderheid van de uitgebrachte stemmen te berekenen.

Resoluties van de Algemene Vergadering van de VN zijn, in tegenstelling tot die van de Veiligheidsraad, niet bindend voor de lidstaten. Geen enkele lidstaat kan worden gedwongen dergelijke resoluties uit te voeren.  Landen die een resolutie van de Algemene Vergadering naast zich neerleggen, kunnen niet gesanctioneerd worden. Zo aanvaardde de Algemene Vergadering eind november nog 6 resoluties die Israël veroordelen, maar die verder zonder gevolg voor Israël zullen blijven. 

Wat de Belgische regering ook doet, de trein van het migratiepact is al enkele maanden geleden vertrokken. Hij is intussen dicht bij het eindstation aangekomen, en er lijken geen zijsporen meer te zijn die de bestemming nog kunnen veranderen. Maar de politieke crisis van de afgelopen weken in diverse Europese landen heeft wel aangetoond dat migratie een bijzonder gevoelig onderwerp blijft.  Internationale akkoorden daarover, waarin altijd compromissen zitten, kunnen plots problematisch worden als ze negatief in de publieke belangstelling komen, vaak onder invloed van sociale mediacampagnes.