Is het rijk van Netanyahu uit? En wat zijn de mogelijke scenario's voor een nieuwe regering?

Doorgaans is het in Israël de leider van de partij die de meeste zetels in de wacht sleept die als eerste met de formatie-opdracht wordt belast. Dat zou in dit geval Benny Gantz zijn, de leider van de centrumlijst Blauw en Wit. Die haalde uiteindelijk twee zetels meer dan het rechts-conservatieve Likoed van Netanyahu.

Maar twee zetels verschil is niet veel. Als twee partijen ongeveer even sterk eindigen, kijkt de president meteen ook naar de mogelijke coalities. In zijn gesprekken met de kopstukken van de negen partijen die de kiesdrempel haalden, zal president Rivlin vragen naar hun inschattingen en wensen: in wat voor coalitie zouden ze bereid zijn om mee te regeren en onder wiens leiding? Op basis daarvan zal hij oordelen wie het best geplaatst is om een regering op de been te brengen. Het wordt dus zo goed als zeker of Gantz of Netanyahu. En beiden lopen het risico dat het mislukt.  

Opvallend in de verkiezingsuitslag is nog dat de Arabische Lijst 13 zetels haalt. Daarmee wordt die partij, die vooral beschouwd wordt als spreekbuis van de Palestijnse kiezers, de op twee na grootste partij in de Knesset, het Israëlische parlement. Mochten Likoed en Blauw en Wit samen een coalitie gaan vormen, dan wordt het zelfs de grootste oppositiepartij en kan partijkopstuk Ayman Odeh de status opeisen van "leider van de oppositie".

Dat heeft meer dan symbolisch belang: in dat geval krijgt hij een maandelijkse veiligheidsbriefing van de Israëlische inlichtingendiensten en zou hij buitenlandse staatshoofden die op bezoek komen, mogen ontmoeten. Dergelijke macht, invloed en toegang tot gevoelige informatie zou voor een Palestijns politicus in Israël een absolute primeur zijn. Het is nog maar de vraag of de andere oppositiepartijen dat zullen dulden.

(lees verder onder de foto)

Bij de verkiezingen in april kwamen de Palestijnen nog in verspreide slagorde op met twee verschillende lijsten. Dat drukte het enthousiasme van de Palestijnse kiezers en leidde tot zetelverlies: ze haalden samen nog tien zetels  (een verlies van drie tegenover 2015). In Israël is één op vijf burgers "Arabisch" (en dus meestal Palestijns): die numerieke macht is nu opnieuw vertaald in politieke invloed.

Ayman Odeh geeft blijk van een tamelijk pragmatische opstelling: in plaats van telkens weer de grote principiële discussies te voeren, wil hij naar eigen zeggen streven naar een concrete lotsverbetering van de Palestijnse burgers in Israël. Hij wil kwesties op de agenda zetten als bouwtoelatingen voor Palestijnse gezinnen, investeringen in Palestijnse steden en discriminatie. Ook de wet die, op initiatief van Netanyahu, de staat Israël expliciet definieerde als de natiestaat van het joodse volk, wil hij herzien. Met die opstelling moet hij ongetwijfeld gesprekspartners vinden bij de kleine linkse partijen in het parlement en mogelijk ook bij Benny Gantz.

Het blijft hoogst onwaarschijnlijk dat de Arabische Lijst ook daadwerkelijk mee zal gaan besturen: ze worden allicht niet gevraagd om in een regering te stappen en zouden het waarschijnlijk ook niet doen. Maar een pragmatische samenwerking met regeringspartijen, dossier per dossier, valt niet helemaal uit te sluiten. Daarmee zouden de Palestijnse Israëliërs uit het politieke isolement kunnen breken waarin ze onder Netanyahu grotendeels verkeerd hebben. Het feit dat de partij nu al tegenover president Rivlin haar voorkeur heeft uitgesproken voor Benny Gantz als kandidaat-premier illustreert dat: liever dan principieel afzijdig te blijven, zoals in het verleden, laat ze haar stem horen en haar gewicht gelden.

(lees verder onder de grafiek)

Dat Benjamin Netanyahu met Likoed als tweede eindigde en de duimen moest leggen voor Benny Gantz wijst op een tweede verschuiving van betekenis. Want Gantz loopt niet bepaald over van charisma en voerde, al bij al, een lauwe campagne met soms weinig heldere standpunten. Ook Gantz moest trouwens zetels inleveren in vergelijking met april: van 35 viel hij terug op 33. Alleen deed Netanyahu het nog slechter: die ging van 35 naar 31 zetels.

Het was dus niet zozeer de overtuigingskracht van Gantz die hem de overwinning heeft bezorgd, maar het verlies in geloofwaardigheid van Netanyahu. In de Israëlische pers luidt een breed gedeelde inschatting dat Netanyahu als leider en premier heeft afgedaan. Zijn polariserende stijl en zijn harde lijn tegenover de Palestijnen wekte al langer ergernis - niet alleen bij linkse partijen maar ook bij heel wat voormalige kopstukken van leger en veiligheidsdiensten. Zijn publieke verdachtmakingen aan het adres van de Arabische gemeenschap in Israël, waar volgens hem massaal ging geknoeid worden met de stembiljetten, heeft allicht een extra stimulans gegeven aan Palestijnse kiezers om hun stem niet te laten verloren gaan.

De analyse is dat Netanyahu's voorkeur voor boodschappen van angst en dreiging steeds minder aanslaat. Zelfs onder rechtse en conservatieve burgers, die sterk om veiligheid bekommerd zijn, groeit de twijfel en de weerzin tegen Bibi. Dat heeft zich vertaald in een verschuiving van Likoed naar het centrum, van Netanyahu naar Gantz. 

(lees verder onder de foto)

Daarbij komt dat Netanyahu in drie verschillende dossiers verdacht wordt van strafbare feiten. Hij zou zich hebben schuldig gemaakt aan fraude, misbruik van vertrouwen en corruptie. Officieel is hij nog niet in verdenking gesteld, en begin oktober krijgt hij de kans zich in een hoorzitting te verdedigen. Daarna pas beslist de procureur-generaal of hij vervolgd wordt of niet. Toch heeft ook die onzekerheid en die zweem van corruptie rond de premier ongetwijfeld geknaagd aan zijn overtuigingskracht. Het kan een bijkomende reden zijn geweest voor kiezers om te zeggen: tijd voor een andere premier. 

Voor Benny Gantz is het een bijkomend argument om Netanyahu uit een coalitieregering te weren. Gantz heeft altijd al aangegeven dat hij open stond voor samenwerking met Likoed, maar niet met Bibi, en zeker niet zolang de corruptiedossiers niet zijn uitgeklaard. Netanyahu van zijn kant zal vechten als een duivel in een wijwatervat om er toch weer bij te zijn. 

Er is wel degelijk wat veranderd in politiek Israël.  En toch zou alles nog altijd bij het oude kunnen blijven. Zelfs al is Netanyahu over zijn hoogtepunt heen, de kans blijft bestaan dat hij uiteindelijk weer aan het langste eind trekt en voor een vijfde keer premier kan worden. 

Op een drafje en schematisch zijn dit een aantal mogelijke scenario's: 

• Gantz' Blauw en Wit-partij  gaat regeren met twee kleinere linkse partijen en met de Arabische Lijst; dat levert hem 57 zetels op. Voor een meerderheid in de Knesset zijn er 61 nodig. De partij Israël-ons-Huis van "kingmaker" Avigdor Lieberman, goed voor 8 zetels,  snelt hem te hulp. Waarschijnlijk? Lang niet. Gantz zal lang aarzelen vooraleer hij de Palestijnen mee aan boord neemt. En Lieberman weigert met de Palestijnen in één regering te zitten. 
• Netanyahu vormt zijn gebruikelijke coalitie met twee religieuze partijen (van streng-orthodoxe joden) en met de radicaal-rechtse formatie Yamina. Daarmee heeft hij 55 zetels  - 7  te weinig. Lieberman snelt hem te hulp.  Waarschijnlijk? Evenmin. Lieberman wil namelijk ook niet met de orthodoxen in één regering zitten.
• Gantz vormt een regering van nationale eenheid, van Blauw en Wit met Likoed, maar zonder Netanyahu. Die doet een stap opzij of wordt door zijn eigen partij aan de kant gezet. Waarschijnlijk? Op termijn niet onmogelijk. Maar de verkiezing van een nieuwe partijleider heeft bij Likoed veel voeten in de aarde en kan lang duren. En Netanyahu kan nog steeds rekenen op veel steun in zijn partij. 
• Netanyahu vormt een regering van nationale eenheid, van Likoed met Blauw en Wit. Ofwel gaat Gantz dan overstag en slikt hij zijn bezwaren tegen Netanyahu in, ofwel valt Gantz' partij uiteen en sluit slechts een deel van Blauw en Wit zich bij Netanyahu's coalitie aan - genoeg voor een meerderheid. Stel dat ook Lieberman onder die voorwaarden wil meedoen, dan hoeven er zelfs niet zo veel parlementsleden van Blauw en Wit te worden losgeweekt. Waarschijnlijk? Niet uitgesloten. Zo'n scenario ligt meer in de lijn van de politieke manoeuvres en herschikkingen die in Israël schering en inslag zijn.