75 jaar geleden: vrijwillig hongeren voor de wetenschap

Naarmate de Tweede Wereldoorlog vordert wordt duidelijk dat in de door Duitsland bezette gebieden grote groepen mensen, in kampen en daarbuiten, honger lijden. Overheid en wetenschappers in de Verenigde Staten willen weten wat de effecten van hongersnood zijn en hoe best uitgehongerden er terug bovenop te brengen. Wetenschappelijke kennis hierover bestaat er dan nog zo goed als niet.

Aan de University of Minnesota wordt een groot uithongeringsexperiment opgezet. Uit een groep van zo’n 400 vrijwilligers, gerekruteerd onder gewetensbezwaarden (iemand die uit overtuiging geen militaire dienst wil doen, red.), worden 36 mannen uitgekozen. Ze zijn tussen de 22 en 33, in perfecte fysieke en geestelijke gezondheid en ze kunnen allen goed omgaan met stress.

In de eerste drie maanden worden de deelnemers op alle mogelijke manieren onderzocht en opgemeten en ze krijgen een dieet van zo’n 3.200 calorieën, wat min of meer, om elk individu op zijn ideale gewicht te brengen.

Daarna volgen zes maanden uithongeren. De mannen krijgen een dieet van niet meer dan 1.560 calorieën per dag, rijk aan koolhydraten en arm aan eiwitten. Twee maaltijden per dag, met aardappelen, kool, rapen, haver, grof brood, macaroni, een beetje confituur en heel af en toe een klein stukje vlees. De mannen moeten ook hun normale activiteiten blijven uitvoeren en per week zeker 36 kilometer wandelen. En ook in deze fase worden ze voortdurend onderzocht en opgemeten.

De vrijwilligers verliezen vrij snel gewicht. Wie niet genoeg vermagert, krijgt minder te eten dan de anderen, wat voor wrevel en spanningen zorgt. Op het einde van de zes maanden hongeren wegen allen zeker 25 % minder dan voordien. Naarmate de weken vorderen gaat de fysieke conditie van iedereen alsmaar achteruit. Uit de onderzoeken blijkt dat de hartslag en het ritme van ademhalen vertraagt, het lichaam probeert zo weinig mogelijk calorieën te verbruiken. Het bloedvolume vermindert met 10 % en het hart krimpt.

De mannen verliezen haar, worden duizelig, krijgen het gevoel dat het altijd koud is en hun spieren doen pijn. Ze klagen dat ze zich oud voelen en voortdurend moe. Tijdens testen op de loopband vallen velen na een tijd flauw.

Zowat iedereen krijgt last van hongeroedeem, de opstapeling van vocht, vooral in de benen. Als middenin de hongerweken de mannen toch eens een goede maaltijd krijgen, met gebraden kip, gebakken aardappels en een rijke saus, zijn de gevolgen pijnlijk. Iedereen moet ’s nachts opstaan om te plassen, de extra-eiwitten van het rijke maal zorgen ervoor dat het opgeslagen vocht even wordt gelost, iedereen verliest nog wat extra-kilo’s.

Een wat akelig neveneffect is dat alle mannen briljante, onnatuurlijk wit uitziende ogen krijgen naarmate de bloedvaten in hun ogen krimpen. Naarmate ze meer vel over been worden, wordt het ook moeilijk voor hen om lang te blijven zitten want hun beenderen schuren pijnlijk tegen de stoel. Vreemd genoeg vinden de mannen van zichzelf niet dat ze te mager zijn, integendeel, ze beginnen te denken dat iedereen anders te dik is. Een houding die onderzoekers later ook bij anorexiapatiënten terugvinden. 

Psychologisch zijn de effecten van het hongeren zeker even ingrijpend. Eten wordt voor iedereen snel een obsessie, waarvoor alles moet wijken. De onderzoekers zijn verrast dat de psychologische belasting zo groot is. Vooraf leek  iedere deelnemer meer dan 100 % toegewijd aan het experiment, dat was een selectiecriterium. Maar toch wordt bedrog, wegens de onbedwingbare dwang om gelijk hoe aan eten te raken, een probleem. De onderzoekers moeten een buddy-systeem invoeren, niemand mag het onderzoekscentrum nog verlaten zonder chaperonne. Jaren later nog zal een man zeggen dat hij heel dankbaar was voor het systeem, want hij was zo verzwakt dat hij zelf zware deuren niet meer kon openkrijgen.

Jim Graham, een van de 36 vrijwilligers, beschrijft in het fragment hierboven hoe hij zich voelde na weken hongeren. Hij verwijst ook naar de eerste weken van het experiment, zonder vasten, die in de winter vielen, toen er nog geschaatst werd. Zijn volledige getuigenis kan u zien in deze documentaire.

Veel mannen gaan kookboeken verzamelen en foto’s van eten bekijken als waren het opwindende plaatjes. Bij allen verdwijnt de belangstelling voor vrouwen en de zin in seks volledig. Een deelnemer zal later zeggen dat hij na het experiment pas besefte dat hij echt aan de beterhand was toen voor het eerst weer een knappe vrouw zijn aandacht trok.

De mannen gaan al snel klagen dat ze moeite hebben om zich te concentreren en helder te oordelen. Ze raken snel geïrriteerd en maken ruzie. Sommigen worden angstig. Dan volgt apathie en velen zakken weg  in een zware depressie. Meerdere deelnemers worden gehospitaliseerd met psychiatrische problemen. Sommigen doen aan zelfmutilatie. Een man hakt drie vingers af met een bijl. Later zegt hij dat hij niet weet of hij het opzettelijk deed of gewoon niet helder nadacht. De onderzoekers beslissen om hem uit het experiment te halen en psychiatrisch te laten verzorgen. Alles samen haken maar vier mannen af of worden uitgesloten.

Eind juli 1945 begint de “heropvoedingsfase”, die drie maanden zal duren. Aanvankelijk krijgen de meeste uitgehongerde deelnemers niet echt veel meer voedsel, maar een groep mag terug 3200 calorieën per dag eten, de rest minder. Zowat iedereen blijft zich hongerig voelen. De onderzoekers experimenteren ook met het toedienen van extra vitaminen en eiwitten, maar ook dat helpt niet. Na een paar weken gooien ze het over een andere boeg en laten ze de mannen onbeperkt eten, tot 4000 calorieën per dag en meer. En dat helpt wel.

Ondervoede mensen moeten overvoed worden,  zo veel en snel mogelijk eten, is de conclusie. Een enkeling eet wel te veel en moet zijn maag laten leegpompen. Maar uiteindelijk herstelt iedereen snel en komt terug op gewicht. De meeste mannen blijven zich wel lang onverzadigbaar voelen,  veel te veel eten en worden dikker dan ooit voordien. Maar bij zowat iedereen herstelt het evenwicht zich na een tijd.

Het Minnesota Great Starvation Experiment komt op een punt te laat. Nog voor het onderzoek wordt afgerond, is de oorlog gedaan en komen de beelden naar buiten van de bevrijde concentratiekampen die de gruwel van de uithongering duidelijk maken. De overlevenden behandelt men nog wel -te voorzichtig -  intraveneus, met slangetjes in de maag, kleine dosissen en speciale eiwitoplossingen. De onderzoekers van de universiteit van Minnesota publiceren in 1946 een handboek met raadgevingen voor hulpverleners bij hongercrisissen, “Men and hunger”.

In 1950 verschijnt  een uitgebreid verslag van hun onderzoek en conclusies, in een tweedelig en 1.400 bladzijden lang boek. Het blijft tot vandaag de referentie voor iedereen die zich bezig houdt met de studie van hongersnood en voedingsstoornissen.  En gezien de beperkingen die vandaag gelden voor onderzoek, is het weinig waarschijnlijk dat het experiment ooit op dezelfde schaal herhaald zal worden. 

De mannen die er aan deelnamen leidden bijna allen een gezond en succesvol leven nadien. En toen zij die nog leefden in 2003 ondervraagd werden, noemden ze allen het experiment een van de belangrijkste ervaringen uit hun leven. Als ze opnieuw jong waren, zouden ze er opnieuw aan willen beginnen.