Is technologie onze exit-strategie uit de coronacrisis?

Het aantal landen dat technologie inzet in de strijd tegen het coronavirus neemt elke dag toe. De overheid kan burgers die besmet zijn of in aanraking dreigen te komen met het virus opsporen dankzij locatiegegevens van hun mobiele telefoon. Ook camera’s voorzien van gezichtsherkenning technologie en drones worden ingezet om mensen te volgen en eventueel te sanctioneren.

Al zeker 15 landen gebruiken technologische toepassingen tegen het coronavirus, zo blijkt uit een onderzoek van VRT NWS. Daarbij valt op dat het vooral Aziatische landen zijn die het voortouw nemen, maar ook westerse landen volgen snel.

China zet de toon en gebruikt onder meer data van telecomoperatoren om mensen te volgen en op te sporen wanneer ze uit quarantaine “ontsnappen”. In verschillende provincies en steden wordt aan burgers gevraagd om een applicatie te downloaden op hun smartphone waarmee ze automatisch een kleurcode toebedeeld krijgen, afhankelijk van het besmettingsgevaar: rood, geel of groen. Door de gekleurde QR-code te scannen kunnen ze een gebouw of bedrijf binnen, of niet. Ook hun identiteitsnummer, lichaamstemperatuur en reisgeschiedenis wordt bijgehouden. De app maakt het ook mogelijk om “verdachte personen” te signaleren en te verklikken.

Sinds vrijdag gebruikt Singapore de applicatie Tracetogether die de overheid moet helpen bepalen wie er in contact komt met het virus. Daarnaast wordt over elke coronapatient gedetailleerde info online gezet, ook relaties met andere patiënten. Burgers worden ook verplicht om ter controle dagelijks foto’s door te sturen van zichzelf vanuit hun woning.

In Hongkong krijgen coronapatiënten een armbandje die hun lokalisatie doorseint vanuit quarantaine, in Taiwan is er een “elektronisch hek” via telefoongegevens dat de overheid waarschuwt wanneer de woning verlaten wordt. Beide toepassingen doen denken aan de enkelband bij huisarrest. 

Zuid-Korea gebruikt dan weer gegevens van gsm, bewakingscamera’s en kredietkaarten om de bewegingen van coronapatiënten te traceren en te volgen. Alles wordt verzameld op een onlinekaart die door iedereen geraadpleegd kan worden. Zo kan je zien of je zelf in de buurt bent geweest. Het systeem wordt ook proactief gebruikt om met sms’jes mensen te waarschuwen die te dicht in de buurt waren van besmette personen.

Ook Israël gebruikt een tool die normaal wordt ingezet voor terreur­bestrijding. Burgers krijgen een sms’je dat hen kan verplichten om in quarantaine te gaan, wanneer blijkt dat ze op basis van hun locatie werden blootgesteld aan het virus. Wie de ziekte heeft, wordt gemonitord. Er is veel protest van oppositie en mensenrechtenorganisaties.

In de Verenigde Staten heeft de regering-Trump gesprekken met Google en Facebook om locatiegegevens te verzamelen om de bevolking te monitoren en de verspreiding van het virus te controleren.

Ook in verschillende Europese landen zijn er gelijkaardige initiatieven. Telecomoperatoren in Italië, Oostenrijk en Duitsland stellen de locatie­gegevens van burgers ter beschikking van de overheid, zodat die kunnen controleren of mensen zich houden aan de maatregelen. De data zijn anoniem gemaakt. In Polen wordt aan burgers in quarantaine de opdracht gegeven om een app te installeren die op een willekeurig moment kan vragen om een selfie door te sturen.

Ook België gooit data in de strijd tegen de pandemie. Sinds 11 maart worden in ons land data van telecomoperatoren ter beschikking gesteld. De federale regering richtte vorige week ook de taskforce “data against corona” op die moet helpen bij de data-analyse. “We willen data gebruiken om een beter beeld te krijgen van de pandemie in ons land”, zegt minister van Digitale Agenda Philippe De Backer, die de taskforce leidt en in nauw overleg met experten zoekt naar oplossingen.

(lees verder onder de video van "De afspraak" waarin viroloog Marc Van Ranst zei dat er een app in de maak is)

“Een van de toepassingen kan zijn om op basis van databundels die anoniem zijn gemaakt te controleren of de maatregelen om ons minder te verplaatsen goed worden opgevolgd. Maar ook om te zien waar besmette mensen zich bevinden, en zo kunnen we ook haarden van infecties beginnen vast te stellen.”

(Lees verder onder de video van "Het Journaal" waarin epedimioloog Pierre Van Damme (UZA) voor een "track and trace"-systeem pleit)

Intussen racen ook hier ontwikkelaars tegen de klok om een app klaar te stomen. Zo moet de app COVID19 Alert ons verwittigen wanneer we risico lopen op besmetting. Flattening The Curve is een gelijkaardige app die ontwikkeld werd door drie Vlaamse techbedrijven en sinds vandaag te downloaden is voor elke smartphone. De komende dagen zullen we nog meer apps zien opduiken. Allemaal dingen ze mee naar de hoofdprijs: het keurmerk van de overheid, in de hoop dat zoveel mogelijk Belgen de app downloaden om het virus beter te bestrijden.  

Maar hoe kunnen die apps ervoor zorgen dat ons recht op privacy niet geschonden wordt? “Dat blijft onze hoofdbekommernis”, zegt privacy-advocate Magali Feys. “Innovatie is niet alleen de oplossing die je biedt in de strijd tegen de coronacrisis, maar ook in het kunnen en durven beschermen van de privacy. Daar hebben we een goede voedingsbodem voor in ons land.” 

Europa schrijft immers met de GDPR-wetgeving strenge regels voor, bijvoorbeeld dat de data enkel anoniem en niet geïndividualiseerd gebruikt mogen worden. Gezondheids­gegevens kunnen in principe niet verwerkt worden, tenzij er uitdrukkelijk toestemming is van de gebruiker. Daarnaast is er ook de e-Privacy Directive, een richtlijn van de Europese Unie die de persoonsgegevens in elektronische communicatie beschermt. 

Toch blijkt er een achterpoortje te zijn in de GDPR-wet. Zo kan de overheid, mits een specifieke nieuwe wet wordt aangenomen, in crisistijden ook data verwerken zonder uitdrukkelijk toestemming. Dat maakt privacy-activist Matthias Dobbelaere-Welvaert zenuwachtig: “We zien dat overheden en private bedrijven nu plots oproepen om te evolueren naar digitale-surveillancestaten. Waar we terroristen nooit toegelaten hebben om essentiële vrijheden en rechten in te perken, zien we dat het nu met gezondheid en corona vlotter gaat. Kijk naar wat gebeurt in EU-lidstaat Polen.” 

Ook de Israëlische historicus Yuval Harari waarschuwde in een bijdrage in The Financial Times ervoor dat we door deze crisis “big brother” binnenlaten en mogelijk afglijden naar een digitale dictatuur. “Zelfs als de infecties door het coronavirus tot nul zijn teruggedrongen, kunnen sommige regeringen beweren dat ze de biometrische bewakingssystemen op hun plaats moeten houden omdat ze bang zijn voor een tweede golf van het coronavirus. De coronacrisis zou het keerpunt van de strijd voor onze privacy kunnen zijn. Want als mensen de keuze krijgen tussen privacy en gezondheid, kiezen ze meestal voor gezondheid.” 

Volgens Minister De Backer zijn er voldoende garanties dat het bij ons niet zo’n vaart zal lopen. “De databeschermingsautoriteit en privacycommissie zitten mee aan tafel. We hebben ook een expertenpanel dat gespecialiseerd is in privacy. De gebruikte data worden niet opgeslagen maar meteen vernietigd. We zien ook heel hard toe op anonimisering, dat telecombedrijven er geen misbruik van maken. De mensen kunnen dus op hun twee oren slapen.”

Ook technologie-experts sussen. “We moeten realistisch zijn. Zolang er geen vaccin is, zijn technologische applicaties misschien ons enige ticket om uit deze quasi-lockdown weg te geraken en de strenge maatregelen te verlichten”, zegt een technoloog die liever anoniem blijft, omdat de discussie oververhit zou zijn. “Alleen landen die deze strategie toepassen, zoals China, hebben een exit-strategie die werkt. Wij zijn uiteraard China niet, maar wij kunnen dit ook proberen. Mits maximaal respect voor de privacy, dat spreekt.”

Bekijk onder de reportage over technologie & corona: