75 jaar geleden: saboteurs aan het werk in bezet België

Dit is een bijdrage van Fabrice Maerten, wetenschappelijk medewerker bij CEGESOMA/ARA en specialist van de geschiedenis van het verzet in België tijdens de Tweede Wereldoorlog. Vertaling en eindredactie Jan Ouvry. Meer over het verzet en België tijdens de Tweede Wereldoorlog vindt u hier.

30 juli 1944, 2 uur ‘s ochtends. Een 30-tal verzetslui van het Geheim Leger en de Belgische Nationale Beweging belegeren het station van Ronse. Nadat ze de gewapende bewakers hebben uitgeschakeld, saboteren ze een locomotief, de afsluitkleppen van de waterreservoirs, de telefooninstallaties en een dozijn spoorwissels worden vernield.

Resultaat : drie dagen lang kan niet getelefoneerd worden, veel treinen worden de volgende dagen geschrapt, locomotieven kunnen zich niet meer bevoorraden met water in het station, wat veel vertragingen veroorzaakt .

Vanaf D-day tot het binnentrekken van de geallieerde troepen in België op 2 september vermenigvuldigen  de voornaamste verzetsbewegingen hun inspanningen om de spoorwegen, wegen en telefoonlijnen te saboteren. Het hoofddoel, voor lange tijd het vervoer van Duitse manschappen en materieel naar het front in Normandië verhinderen, wordt nooit bereikt. Maar de 10 tot 20 sabotageacties per dag in de zomer van 1944 hinderen de bezetter toch sterk.

Volgens rapporten van de Duitse directie van de spoorwegen zorgen de aanvallen op de spoorweginfrastructuur voor vertragingen van 36 tot 48 uur voor de treinen die door België rijden. En niet alleen het aanvoeren van versterkingen naar Frankrijk loopt vertraging op, er moet ook extra personeel ingezet worden voor herstellingen en het bewaken van de installaties.

Op 8 juni 1944 geeft een door de BBC uitgezonden boodschap het signaal om te beginnen met de eerste fase van deze actie om de geallieerden te helpen het land te bevrijden. Ter plaatse geeft men meteen gevolg  aan de oproep, maar in verspreide slagorde.

Sinds februari 1944 proberen speciale agenten, gestuurd door de Belgische regering in Londen, de sabotageacties te organiseren, te coördineren en te sturen. Maar dat mislukt omdat de leiders van de voornaamste verzetsbewegingen hun autonomie willen behouden. Die wil om zelfstandig te blijven verhindert de onthoofding van het Belgisch verzet (één centraal gezag zou de organisaties voor verklikking kwetsbaar hebben gemaakt). Maar, zelfs al worden er af en toe gemeenschappelijke acties uitgevoerd,  het vermindert ook de effectiviteit van de sabotageacties.

Van al die organisaties is het Geheim Leger het best uitgerust om de Duitse bezetter te dwarsbomen. De organisatie is opgericht door militairen in de herfst van 1940 en vanaf 1942 heeft ze zich over heel het land verspreid. Vanaf 1943 zien de Belgische en Britse autoriteiten het Geheim Leger als hun belangrijkste wapen in bezet België. Het is trouwens de enige organisatie die militair erkend wordt en afhangt van Landsverdediging.

Dat zorgt voor een geprivilegieerde behandeling : tussen 1943 en de zomer van 1944 worden 52 agenten in België geparachuteerd, die zorgen voor een permanente verbinding met de geallieerden, opleidingen geven in het voeren van een geheime oorlog en helpen om droppings van wapens en explosieven te organiseren. Vanaf februari 1944 neemt trouwens een ervaren man de leiding van het Geheim Leger, luitenant-generaal Jules Pire.

Van zodra het sein wordt gegeven om tot sabotage op grote schaal over te gaan, beschikken de 5.000 mannen, die klaar staan om uit te rukken voor het Geheim Leger, over heel wat materieel: behalve wat overblijft van 10 materiaaldroppings in 1943, zijn er tijdens 61 droppings 769 containers geparachuteerd sinds 3 maart 1944.

Dat lijkt veel, maar twee problemen bemoeilijken de acties van het Geheim Leger in de zomer van 1944. In de eerste plaats leveren de geallieerden vanaf de landing in Normandië vooral aan het Franse verzet. Het Geheim Leger krijgt in juli maar één keer wapens en ander materieel door een parachutering, en in de eerste weken van augustus nog eens 12. Pas vanaf 25 augustus wordt er opnieuw op grote schaal geparachuteerd.    

Daarenboven wordt er om veiligheidsredenen vooral geparachuteerd  in dunbevolkt gebied, dus in de Ardennen en de Waalse landbouwstreken. Oost- en West-Vlaanderen, Antwerpen en Limburg ontvangen maar 4 droppings, en bij twee daarvan valt het materieel in Duitse handen. Het spreekt dan ook vanzelf dat het Geheim Leger niet overal evenveel sabotageacties uitvoert.

Toch zijn de resultaten opmerkelijk : bij het spoor zijn 95 spoorwegbruggen, 76 waterbevoorradingspunten (voor de stoomlocomotieven), 29 spoordraaischijven (plaatsen waar treinen snel van spoor kunnen veranderen) en 37 signalisatiecabines gesaboteerd, en verder zijn nog 17 tunnels geblokkeerd, 422 sporen doorgesneden, 327 wissels vernietigd, 116 konvooien tot ontsporing gebracht, en tot slot 285 locomotieven en 1305 wagons buiten gebruik gesteld.

Daarenboven zijn 12 wegenbruggen gesaboteerd, 15 sluizen beschadigd, 5 rivierschepen gezonken, 381 telefoonkabels doorgesneden, 8 telefooncentrales en 5 elektriciteitscentrales onbruikbaar gemaakt, meerdere industriële installaties buiten gebruik gezet, en dan houden we nog geen rekening met de tienduizenden liters benzine en diesel die verloren gingen, en de drie treinen met benzine, een trein met munitie en een station voor gecomprimeerd gas die in rook opgingen. Vooral het opblazen van spoorwegbruggen, het blokkeren van tunnels en de sabotage van de waterwegen hinderen de bezetter.

Niet alleen het Geheime Leger verhoogt het aantal sabotageacties vanaf D-day. Maar de Groep G, de Gewapende Partizanen en de Belgische Nationale Beweging, de voornaamste andere niet-militaire groepen die zich bezig hielden met sabotage, beschikken niet over de mensen, noch over de middelen die het Geheim Leger krijgt. Aan de top worden deze bewegingen in 1944 ook meer getroffen door de Duitse repressie.

De Groep G is opgericht in 1942 in vrijzinnige kringen van de Vrije Universiteit Brussel en legt zich toe op sabotageacties, op grote schaal vanaf de herfst van 1943.

De organisatie legt onder andere in januari 1944 een groot deel van het Belgische hoogspanningsnet plat en veroorzaakt zo veel schade aan de Belgische industrie en het Duitse bedrijfsleven. 

De Groep G krijgt een zware klap als in maart 1944 zijn charismatische leider, de jonge ingenieur Jean Burgers, wordt aangehouden. Zijn opvolger en vriend Robert Leclercq, krijgt van buiten uit weinig hulp, met amper een honderdtal containers geparachuteerd tussen maart en augustus in het zuiden van België en de steun van 9 agenten die in datzelfde jaar werden gezonden.

De cellen van de organisatie zijn verspreid over het hele land en tellen bij de bevrijding zo’n 4.000 leden. In de laatste drie maanden van de Duitse bezetting zijn ze vooral actief in de Waalse provincies, in het bijzonder in Henegouwen. In die periode eisen ze de verantwoordelijkheid op voor 493 acties, vooral gericht tegen spoorwegen en stations.

De enkele duizenden Gewapende Partizanen worden door de Duitsers en vooral door de collaborateurs gevreesd voor hun aanslagen (waar ook meer en meer andere groepen toe overgaan in de laatste maanden van de bezetting). De Partizanen zijn in de zomer van 1941 opgericht door de Communistische Partij. Zij lijden zware verliezen in 1943 maar vermenigvuldigen toch hun acties vanaf de herfst van dat jaar.

Zij plegen ook heel wat sabotageacties in de zomer van 1944, al zijn zij nog minder verwend dan de Groep G als het gaat om geallieerde steun. Ze ontvangen maar drie keer parachuteringen met wapens en materieel  en een handvol agenten. En hun campagne in de zomer van 1944 wordt verstoord door de aanhouding van hun nationale bevelhebber, de magistraat Henri Buch. Die wordt vervangen door een andere Brusselse communist, de bediende Raymond Dispy.

De organisatie eist 255 acties op tussen 7 juni en eind juli, en nog eens een twintigtal in augustus, maar dat is duidelijk een onderschatting. Alleen al in Henegouwen hebben wij bij  ons onderzoek 156 sabotageacties teruggevonden tussen april en juni 1944 en nog eens 212 tussen juli en augustus.

Ook de Partizanen voeren  hun  acties vooral in het zuiden van het land uit, vooral in Henegouwen en de Ardennen, al manifesteren ze zich ook regelmatig in de omgeving van Leuven en Tienen. Ze pakken vooral het spoor aan en ook telefoonpalen en lijnen; ook in bedrijven wordt gesaboteerd.

De Belgische Nationale Beweging is de nationale organisatie die de Belgische regering in Londen een belangrijke rol wil doen spelen bij de sabotageacties in bezet gebied. Maar de BNB, politiek centrumrechts te situeren,  is  fel  verzwakt als de fase van sabotage op grote schaal aanbreekt.

De Brusselse leiding van het BNB is half februari 1944 door aanhoudingen onthoofd en de organisatie heeft het in juni nog moeilijk. Wekenlang heeft zij geen contact meer met Londen en veel leden stappen over naar andere bewegingen. En het weinige materieel dat de BNB bij een dropping voor februari had ontvangen, is door de Duitsers in beslag genomen. En in de daarop volgende maanden wordt de organisatie amper bevoorraad vanuit de lucht.

Niettegenstaande al die handicaps beginnen verschillende cellen van de BNB met sabotageacties in de provincies Namen en Luxemburg, in de streek van Charleroi, het westen van Henegouwen en het zuiden van Oost-Vlaanderen in juni 1944. Maar het zijn er heel wat minder dan bij de drie andere grote bewegingen. 

Wat opvalt in dit overzicht dat in Vlaanderen heel wat minder acties plaatsvonden. Het verklaart mede de moeilijkheden die de verzetsbewegingen ondervonden om de aanvoer van materieel en troepen uit Duitsland naar het Normandische front helemaal te beletten.  In Vlaanderen hadden  ze maar weinig middelen en manschappen,  wat het Duitse leger toeliet het door de saboteurs aangetaste Waalse spoorwegnet te omzeilen.