Videospeler inladen...

Greep de EU haar laatste kans? De balans van 5 jaar Europees beleid

De grexit werd afgewend, maar de brexit kon niet vermeden worden. De EU lag de afgelopen vijf jaar een aantal keer ferm onder vuur. Denk maar aan de aanpak van de migratiecrisis. Maar daarnaast mocht de EU ook een aantal pluimen op de hoed steken. Zo daalde de werkloosheid bijvoorbeeld met 3 procent. We overlopen 5 jaar Europees beleid.

analyse
Rob Heirbaut
Rob Heirbaut is Europakenner bij VRT NWS.

“Deze Commissie wordt de Commissie van de laatste kans.” Die uitspraak deed Jean-Claude Juncker in 2014 in een van zijn eerste toespraken in het Europees Parlement als pas verkozen voorzitter van de Europese Commissie. “Ofwel slagen we erin om de burgers dichter bij Europa te brengen, ofwel mislukken we”. Op dat ogenblik zat de Europese Unie, en vooral de eurozone, al enkele jaren in een economische crisis. De werkloosheid was overal gestegen, vooral in Zuid-Europese landen waar meer dan de helft van de jongeren werkloos was. Griekenland was nog afhankelijk van steun van de rest van de eurozone.  

De eerste beleidsmaatregelen die Juncker aankondigde waren er dus vooral op gericht om de economie nieuw leven in te blazen. Hij wou ook komaf maken met de kritiek dat de Europese Unie de jaren voordien alleen oog had gehad voor besparingen en wegwerken van de overheidsschuld, en dat er nauwelijks een sociaal beleid gevoerd was. “Ook op sociaal vlak moet de Europese Unie een topscore behalen”, zei Juncker.

Zo kwam er in 2015 een groot investeringsplan, dat de naam “Junckerplan” kreeg. De officiële naam is het Europees Fonds voor Strategische Investeringen. Geld uit de EU-begroting dient als garantie voor leningen door de Europese Investeringsbank. Het was de bedoeling om op die manier op 5 jaar tijd  voor 315 miljard extra investeringen te zorgen, investeringen die anders dus niet gebeurd zouden zijn.

Grexit afgewend

Maar nog voor het plan goed en wel van start kon gaan, ging de Griekse crisis naar een hoogtepunt. Er was in Griekenland een nieuwe regering aan de macht gekomen, met Alexis Tsipras van het extreemlinkse Syriza als premier, en de linkse econoom Varoufakis als minister van Financiën. De Griekse regering weigerde in te gaan op het eisenpakket van de landen van de eurozone. Die weigerden Griekenland daarom nog langer geld te lenen. Griekenland dreigde bankroet te gaan, zeker toen Tsipras een referendum organiseerde (en won) tegen nieuwe besparingen.

(lees verder onder de foto)

De Griekse minister van Financiën Yanis Varoufakis verzette zich fel tegen de besparingen die Europa oplegde.

In juli 2015 leek een grexit bijna onafwendbaar, en pas op het allerlaatste moment, op een crisistop die tot de ochtend duurde, geraakten de regeringsleiders van de eurozone en de Griekse premier het eens over een nieuw reddingsplan. Juncker heeft zich altijd tegen een grexit verzet, en beschouwt het behoud van Griekenland in de eurozone als een van zijn belangrijkste realisaties. Sinds augustus 2018 staat Griekenland weer op eigen benen, en is het niet meer afhankelijk van financiële hulp. Maar de werkloosheid en armoede blijven er hoog.

De migratiecrisis toonde aan dat de EU totaal onvoorbereid was op een plotse grote instroom van vluchtelingen en migranten

De grexit-crisis was nog maar net afgewend, of de Europese Unie belandde in een andere grote crisis. Grote aantallen Syrische vluchtelingen staken vanuit Turkije in bootjes de zee over naar Griekse eilanden. Die konden de toestroom niet aan, waarna ze naar het Griekse vasteland werden gebracht. In de zomer van 2015 trokken duizenden vluchtelingen te voet van Griekenland door de Balkan richting Hongarije, om van daaruit via Oostenrijk naar Duitsland te geraken. Duits bondskanselier Merkel stond voor de keuze: de Duitse grens afsluiten, met het risico op incidenten, of niet. Ze koos voor het laatste, en zei op een persconferentie dat Duitsland de instroom wel zou aankunnen: “Wir schaffen das.”  

De Italiaanse politie escorteert vluchtelingen naar een tijdelijk opvangcentrum.
Emilio Morenatti

Die migratiecrisis toonde aan dat de Europese Unie totaal onvoorbereid was op een plotse grote instroom van vluchtelingen en migranten. Griekenland en Italië waren verantwoordelijk voor de bewaking van de buitengrenzen, het Europese agentschap Frontex kon hooguit wat assistentie verlenen, en dan nog alleen indien Griekenland er om vroeg (wat het lange tijd weigerde te doen). In principe moet een asielzoeker zijn asielaanvraag indienen in het land waar hij de Europese Unie binnenkomt. Maar Griekenland en Italië lieten velen gewoon doorreizen naar andere landen, omdat ze zelf onvoldoende opvangcapaciteit hadden.

De toon verhardde. Hongarije bouwde een hek aan zijn grens met Servië. De Balkanlanden sloten de grens met Griekenland. In het noorden van Griekenland kwamen duizenden vluchtelingen en migranten vast te zitten. In het najaar van 2015 stemde een meerderheid van de lidstaten voor een tijdelijk spreidingsplan, om 160.000 vluchtelingen die in Griekenland en Italië verbleven volgens een verdeelsleutel te verspreiden over de andere EU-landen. Hongarije, Slovakije en Tsjechië stemden tegen, maar het besluit werd toch goedgekeurd. Hongarije, Tsjechië en Polen hebben ook geweigerd om het plan uit te voeren en vingen geen vluchtelingen op. 

De Europese Commissie stelde een complete hervorming van het Europese asiel- en migratiebeleid voor, die de EU moest klaarmaken voor een nieuwe migratiecrisis. Maar door enorme verdeeldheid tussen de lidstaten zijn de meeste voorstellen nog altijd niet goedgekeurd. In het Europees Parlement geraakte men het wel eens over de voorstellen, maar door de blokkage bij de lidstaten konden er geen onderhandelingen beginnen over een compromis. 

Politieke gevolgen migratiecrisis

De migratiecrisis had grote politieke gevolgen. Overal werd migratie een thema bij verkiezingen. In Oostenrijk won de jonge christendemocraat Sebastian Kurz de verkiezingen, waarna hij een regering vormde met de extreemrechtse partij FPO. In Italië wonnen de Vijfsterrenbeweging en het uiterst rechtse Lega de verkiezingen. De Italiaanse minister van Binnenlandse Zaken Matteo Salvini weigerde nog langer om schepen van ngo’s met geredde migranten en vluchtelingen te laten aanmeren, zolang andere landen niet solidair waren met hem. Hij kan het goed vinden met de Hongaarse premier Orban, hoewel die geen vluchtelingen wil opvangen. Landen als Duitsland, Frankrijk en België willen pas solidair zijn met Italië als alle EU-landen zich solidair opstellen. In Hongarije jaagt de regering de bevolking schrik aan met een campagne die laat uitschijnen dat “Brussel” duizenden migranten naar Hongarije wil sturen, wat compleet verzonnen is. 

De politieke patstelling kan blijven voortduren omdat de instroom van migranten en vluchtelingen fors gedaald is. Dat is een gevolg van de deal die de Europese Unie in 2016 sloot met Turkije. En de EU heeft ook de Libische kustwacht ondersteund, zodat die er nu voor zorgt dat er veel minder bootjes vertrekken richting Italië. Hierdoor is de instroom van vluchtelingen en migranten teruggevallen naar het niveau van voor 2015. In het voorjaar van 2019 geraakten het Europees Parlement en de lidstaten het eens over een grote versterking van de Europese Grens- en Kustwacht (het vroegere Frontex). Het aantal manschappen zal de komende jaren geleidelijk worden opgevoerd, tegen 2027 moet het agentschap over 10.000 grenswachters kunnen beschikken. Een enorme koersverandering van de Europese Unie: een gelijkaardig voorstel werd in 2002 nog door de lidstaten van tafel geveegd. 

In mei 2017 toonde Emmanuel Macron aan dat het mogelijk is om met een pro-Europees programma verkiezingen te winnen. Macron deed in enkele speeches tal van voorstellen om de Europese Unie te hervormen. De eurozone zou een eigen budget moeten krijgen, om landen in crisis te helpen. Die voorstellen kregen een koel onthaal in Duitsland, en vooral ook in Nederland, die geen zin hadden in geldtransfers van rijke landen naar armere landen. Van de voorstellen van Macron is dus niets gerealiseerd. Bovendien kreeg hij in eigen land af te rekenen met protesten van de gele hesjes, die al zijn aandacht opeisten. 

Brexit

Alsof de grexit en de migratiecrisis nog niet genoeg waren geweest, kwam er in juni 2016 ook nog de brexit bij, toen 52 procent van de Britten voor een brexit stemden. De vrees bestond dat nog andere landen zouden gaan volgen. De 27 andere landen sloten echter de rangen en onderhandelden als één blok, geleid door Michel Barnier, met de Britse regering. In november 2018 werd een akkoord bereikt tussen de EU en het Verenigd Koninkrijk, maar dat is intussen al drie keer verworpen door het Britse parlement. De brexit werd intussen uitgesteld tot ten laatste 31 oktober 2019: zowel de Britse regering als de Europese Unie deinzen terug voor een brexit zonder akkoord, omdat die beide kanten grote economische schade zou toebrengen. 

De brexit kon niet vermeden worden.
Mike Kemp

Wat is er wel verwezenlijkt?

Door die grote crisissen lijkt het alsof er in de  Europese Unie de voorbije jaren niets verwezenlijkt is, en dat alles kommer en kwel is. Dat beeld klopt echter niet. De werkloosheid in de Europese Unie is gedaald van 10 procent naar 6,4 procent, het laagste percentage sinds het begin van deze eeuw. Er wordt opnieuw evenveel geïnvesteerd als voor de economische crisis, onder meer dankzij het Junckerplan. Het doel, 315 miljard euro investeringen, werd al na vier jaar bereikt.

Intussen staat de teller op 392 miljard euro investeringen, het plan is verlengd tot 2020 (met als doel 500 miljard investeringen). 8 miljard euro ging naar projecten in België. Een daarvan is het Norther-windmolenpark van 44 turbines in de Noordzee, dat met 44 turbines vanaf 2020 stroom zal opwekken voor ongeveer 350.000 gezinnen. Kritische stemmen zeggen dat de investeringen vaak verschuivingen waren van het ene fonds naar het andere en dat het geld vooral naar de grotere landen stroomde.

Ook op sociaal vlak bewoog er wat. Het Europees Parlement en de lidstaten raakten het, voor het eerst in 20 jaar, eens over een voorstel van Eurocommissaris Marianne Thyssen om de regels in verband met "detachering" te herzien. Voortaan zullen bouwvakkers uit Oost-Europa die tijdelijk in West-Europa gaan werken daar hetzelfde loon moeten krijgen als lokale bouwvakkers. Omdat de socialezekerheidsbijdragen in hun eigen land echter lager liggen, blijven ze natuurlijk goedkoper. De Europese Unie krijgt ook een Europese Arbeidsautoriteit, een nieuw agentschap dat de strijd tegen sociale fraude moet helpen coördineren. En in november 2017 ondertekenden alle regeringsleiders een plechtige verklaring (de pijler van sociale rechten) waarin ze beloven dat op sociaal vlak de lat steeds hoger gelegd zal worden.

Het was de bedoeling om ook iets te doen aan de sociale dumping in de transportsector. Maar dit dossier liep helemaal vast in het Europees Parlement, onder meer door grote meningsverschillen tussen parlementsleden uit West- en Oost-Europa. Na de Europese verkiezingen weten de nieuw verkozen parlementsleden meteen wat te doen. Ook een voorstel over socialezekerheidsrechten voor mensen die in een ander Europees land werken geraakte niet goedgekeurd. 

Klimaat

De Europese Unie ging bij het Klimaatakkoord van Parijs het engagement aan om de uitstoot van broeikasgassen tegen 2030 met 40 procent te verminderen. Om die doelstelling te bereiken komen er strengere uitstootnormen voor autofabrikanten (tegen 2030 moeten auto’s 37,5% minder CO2 uitstoten), en voor het eerst ook voor vrachtwagens (30% minder tegen 2030). Het aandeel van hernieuwbare energiebronnen moet tegen 2030 32% bedragen. Het energieverbruik moet tegen 2030 met 32,5% procent omlaag. België moet de uitstoot van broeikasgassen in het verkeer, de landbouw, en door verwarming van gebouwen met 35% omlaag zien te krijgen. 

Onder druk van de publieke opinie, en van de beelden over gigantische hoeveelheden plastic in de oceanen, stelde de Europese Commissie voor om een algemeen verbod in te voeren van plastic rietjes, oorstaafjes, bestek en andere producten. Het Europees Parlement scherpte de maatregel nog aan, in 2021 moeten alle lidstaten het verbod in de praktijk brengen. 

Technologie

Op 15 juni 2017 kwam er een einde aan de roamingkosten in de Europese Unie. Vanaf die datum kost mobiel bellen of surfen op het internet in een ander EU-land evenveel als in je eigen land. Telecomoperatoren mogen geen extra kosten meer aanrekenen. Waar vroeger reizigers hun gsm of smartphone op reis uitschakelden of het gebruik tot het minimum beperkten, is er nu een totale ommekeer: volgens de Europese Commissie ligt het datagebruik tot twaalf keer hoger dan vroeger. Europeanen kregen op 21 mei 2018 ook de strengste privacybescherming ter wereld, toen de GDPR-verordening van kracht werd. Die zorgt ervoor dat burgers baas blijven over hun privacygegevens: zonder expliciete toestemming mogen ze niet gebruikt en verzameld worden. 

Fiscaliteit

Inzake fiscaliteit loopt alles, zoals gebruikelijk, heel moeizaam. Om nieuwe Europese regels in te voeren, bijvoorbeeld over vennootschapsbelasting, is unanimiteit nodig tussen de lidstaten. Veel lidstaten vinden dat er geen Europese afspraken gemaakt moeten worden, en dat elk land best bepaalt hoeveel belastingen bedrijven betalen, en welke vrijstellingen er zijn. De Europese Commissie heeft daarom een andere manier gebruikt om bepaalde fiscale regimes aan te vechten. Volgens de Commissie zijn individuele afspraken die de fiscus maakt met bedrijven, in sommige gevallen te beschouwen als staatssteun. De Commissie beval Ierland om 13 miljard euro terug te vorderen van Apple. Ook België moest 800 miljoen terugvorderen van verschillende multinationals, maar België vocht dit met (voorlopig) succes aan bij het Europese Hof van Justitie. Een voorstel van de Europese Commissie om een omzetbelasting in te voeren voor grote internetbedrijven werd niet goedgekeurd door de lidstaten. 

Nieuwe vormen van Europese militaire samenwerkingen, die vroeger ondenkbaar waren, zijn in volle voorbereiding

De internationale ontwikkelingen, en vooral het nieuwe beleid van de Amerikaanse president Trump, hebben er wel voor gezorgd dat de Europese leiders zich er van bewust zijn dat de Europese Unie zelf voor haar veiligheid zal moeten beginnen te zorgen. Nieuwe vormen van Europese militaire samenwerking, die vroeger ondenkbaar waren, zijn in volle voorbereiding. Er zal geld worden vrijgemaakt uit het Europese budget om onderzoek te doen naar defensie. Toch blijft de Europese Unie op internationaal vlak zwak en verdeeld (behalve als het over handelsbeleid gaat). Omdat er steeds unanimiteit vereist is, duurt het lang om tot een gemeenschappelijk standpunt te komen. Door interne tegenstellingen geraakt men vaak niet verder dan een vage tekst. Wellicht ligt de grootste uitdaging er de komende jaren in om op dat terrein aan sterkte te winnen.

Bekijk hier het overzicht van de afgelopen 5 jaar Europese politiek in video:

Videospeler inladen...

Meest gelezen