Milieu-inspecteurs getuigen in "Pano" na PFOS-vervuiling: "Harde aanpak werd afgeraden, ook bij 3M"

Volgens verschillende milieu-inspecteurs was het jarenlang niet mogelijk om vervuiling bij bedrijven rond de Antwerpse haven, zoals chemiebedrijf 3M, goed te controleren. Dat vertellen de ambtenaren, die werken rond milieuregels, vanavond in "Pano". Ze getuigen over een ernstig personeelstekort, veroorzaakt door besparingen én  politieke beïnvloeding via hun leidinggevende. "Bij 3M liet de toenmalige chef geen harde handhaving toe", klinkt het, al gaat het probleem verder dan 3M alleen. "Pano" is vanavond om 21u25 te zien op Eén en VRT NU

In april barst de bom in het PFOS-schandaal. Kranten brengen naar buiten dat er bij de Oosterweelwerken in Antwerpen grond wordt afgegraven met hoge waarden van de chemische PFOS-stoffen. Té hoge waarden, zeggen milieuorganisaties.

Op dat moment maakt de modale Vlaming voor het eerst kennis met de woorden “PFOS” en “PFAS”. Maar voor verschillende milieu-inspecteurs die werkten rond 3M, het chemiebedrijf dat voor de vervuiling zorgde, is het probleem al jaren bekend. 

Wenkbrauwen fronsen

"De wet is misschien toch niet voor iedereen gelijk",  zegt een van de milieu-inspecteurs die vanavond anoniem getuigen in "Pano". Onze redactie sprak en mailde met een tiental bronnen binnen het Departement Omgeving, dat onderdeel uitmaakt van de Vlaamse administratie. Elk van hen werkt of werkte rond milieuregels voor bedrijven, rond hun vergunningen of rond de handhaving van milieuregels.

Het lijkt dat er al die jaren niets is gebeurd bij 3M en alle andere grote havenbedrijven. En dat is voor een groot deel nog correct ook

Anonieme bron

"Mocht de parlementaire onderzoekscommissie inzage kunnen vragen in wat er in de periode tot 1 juni 2018 (vooral niet) is gebeurd bij 3M in Zwijndrecht, er zouden wat wenkbrauwen gefronst worden", schrijft een bron. "De affaire lijkt te suggereren dat er al die jaren niets is gebeurd bij 3M en alle andere grote havenbedrijven. En dat is voor een groot deel nog correct ook." 

Politieke invloed?

De leidinggevende binnen de Omgevingsinspectie zou in die tijd stevig op de rem hebben gestaan bij de controle van 3M, zeggen verschillende bronnen. 

Een getuige legt de gang van zaken uit:

Videospeler inladen...

Bepaalde chefs hadden een zeer duidelijke politieke kleur, en uit die richting werd soms aangegeven: ‘Rustig aan’

Anonieme bron

"Milieu-inspecteurs komen terug van een inspectie, merken dat er een en ander schort, stellen een manier van aanpakken voor…en worden dan teruggefloten”, klinkt het. "Mijn ervaring is dat de overgrote meerderheid van de milieu-inspecteurs of handhavers hun ziel erin leggen", vertelt de inspecteur erbij. "Maar bepaalde chefs hadden toch een zeer duidelijke politieke kleur, en uit die richting werd soms aangegeven van: ‘Rustig aan’."

Bij 3M liet de toenmalige chef bijvoorbeeld geen harde handhaving toe

Anonieme bron

Dat zorgde er soms voor dat bedrijven de regels konden overtreden, ook al was de administratie daarvan op de hoogte. “Bij sommige bedrijven werd om allerlei redenen, zoals werkgelegenheid, gezegd dat we hen niet te hard moeten aanpakken”, getuigt dezelfde bron. “Bij 3M liet de toenmalige chef bijvoorbeeld geen harde handhaving toe”, klinkt het. “Het is zo dat de toenmalige chef en de toenmalige kabinetten van dezelfde politieke kleur waren. De cirkel is op die manier wel rond.”

PFOS en PFAS, wat is dat?

PFOS zijn chemische stoffen die behoren tot de grotere familie: PFAS. Ze worden gebruikt in onder andere regenjassen, schoonmaakmiddelen of anti-aanbakpannen omdat ze water-, vet- en vuilafstotend zijn. Omdat PFOS amper afbreekbaar zijn, worden ze ook wel "forever chemicals" genoemd. 

Wanneer je groenten eet uit grond die vervuild is met PFOS, kunnen de stoffen zich opstapelen in je lichaam. Dat is niet meteen gevaarlijk. Maar als je dagelijks een te hoge concentratie binnenkrijgt, kan je hormoonbalans verstoord raken, is er kans op verhoogde cholesterol, groeistoornissen, een minder sterke immuniteit, en een verhoogd risico op kankers.

Het chemiebedrijf 3M produceerde tot 2002 producten met PFOS. Daardoor raakte de grond rond de fabriek in Zwijndrecht vervuild. Verschillende instanties waren hier al jaren van op de hoogte, maar pas in juni van dit jaar kregen buurtbewoners het advies om geen of minder groenten en eieren te eten uit eigen tuin. 

Al in 2007 brachten de milieu-inspecteurs alle PFAS-bronnen in kaart. De inspectie legde daarna maximumwaarden op rond PFAS aan 180 bedrijven. Maar sinds 2007 werden er maar drie processen-verbaal opgemaakt wanneer deze waarden niet werden nageleefd. Eentje was voor 3M, in 2019. Het bedrijf kreeg een boete van 7200 euro.

3M: "Nooit ongepaste afspraken gemaakt met milieu-inspecteurs"

3M reageert aan onze redactie dat er "nooit ongepaste afspraken zijn gemaakt met milieu-inspecteurs". "En die zullen er ook nooit zijn", klinkt het. "Wij werken integendeel nauw samen met de verschillende milieuoverheden om de lozingslimieten voor bepaalde stoffen naar beneden te halen en wij zullen dit blijven doen." 

"3M heeft zich ook publiekelijk geëngageerd om te betalen voor gepaste sanering op alle wereldwijde locaties waar 3M PFAS heeft geproduceerd", zegt het bedrijf. "Wij begrijpen dat de burgers die in en rond Zwijndrecht wonen, zich zorgen maken en antwoorden op hun vragen willen", klinkt het. Daarom wil het bedrijf binnenkort contact opnemen met omwonenden en landbouwers rond de site. Daarnaast willen ze met een nieuwe zuiveringsinstallatie hun afvalwater verder zuiveren.

Personeelstekort

Maar het probleem dat de milieu-inspecteurs aankaarten, gaat verder dan 3M alleen. Een “besparingslogica” zou voor een personeelstekort zorgen waardoor de inspecteurs hun werk niet meer naar behoren kunnen uitvoeren. "Als inspecteur kom je niet toe aan het echte werk, het controleren van bedrijven", zegt een bron. De beleidsmakers beslissen dat "mensen die vertrekken niet vervangen mogen worden", klinkt het elders. "Er moeten koppen verdwijnen." 

Afgelopen mei was Sigrid Raedschelders te gast in het Vlaams Parlement. Raedschelders is sinds april 2017 het hoofd van de afdeling Handhaving, een onderdeel van het Departement Omgeving. Ze vertelde hoe het aantal controles op bedrijven doorheen de jaren terugloopt door het personeelstekort, en toonde de volgende grafiek. 

"Het voorbije jaar hebben we meer dan 10.000 controles ter plaatse uitgevoerd in zo'n vierduizend bedrijven", zei Raedschelders. "De licht dalende tendens is het gevolg van het feit dat we door de Vlaamse personeelsbesparingen de voorbije jaren met minder VTE (voltijdse werknemers, red.) hebben kunnen werken", zei het afdelingshoofd zelf in het parlement. 

We spraken hierover met hoogleraar milieu-economie Johan Albrecht van de UGent. Hij noemt het een "pijnlijke politieke keuze" dat er niet meer wordt ingezet op de controle van bedrijven: 

Videospeler inladen...

"Milieurisico’s beheersen en de volksgezondheid beschermen, dat zijn kerntaken van de overheid. Dat verwachten we van de overheid. Daar moeten we niet over onderhandelen", zegt hij. "Als de overheid niet genoeg investeert in dat soort handhaving, dan faalt de overheid."

Keten

De getuigenissen van de milieu-inspecteurs wijzen op de zoveelste instantie die zijn werk niet naar behoren kon doen in de PFOS-zaak. Onder andere de afvalmaatschappij OVAM kreeg eerder al kritiek omdat het niet goed gecommuniceerd zou hebben met de ministers over de laatste kennis rond PFOS. En bouwheer van de Oosterweelverbinding Lantis zou dan weer mogelijk te toegeeflijke afspraken hebben gemaakt met 3M over het opkuisen van de grond op de Oosterweelwerf. 

Is dit een zoveelste voorbeeld van een instantie die niet goed genoeg bleek te functioneren? We vroegen het aan de Gentse rechter Jan Van den Berghe, die al 30 jaar milieuzaken behandelt.

"Handhaving is een keten", zegt hij. "En elke schakel moet sterk zijn, want de ketting is maar zo sterk als de zwakste schakel." Die ketting begint volgens de rechter inderdaad bij de milieu-inspecteurs en dus bij de milieuadministratie. Ook hij ziet daar de onderbemanning: “Die zijn echt de laatste jaren ontmanteld.” Daarna is het natuurlijk aan het gerecht om in te grijpen als er regels worden overtreden. En finaal is het de politiek die een kader moet scheppen voor het milieubeleid.

Volgens Van den Berghe hebben veel rechters bijvoorbeeld te weinig expertise. De rechter ziet een oplossing in zogenoemde “milieurechtbanken” en een statuut voor “milieurechters en milieuprocureurs”. Het is een plan dat ook in het regeerakkoord staat, maar voorlopig niet is uitgevoerd.

Prioriteit

Het resultaat? Dat het voor bedrijven vaak "goedkoper is om de norm niet na te leven dan een investering van miljoenen te moeten doen in bijvoorbeeld een zuiveringsinstallatie", zegt Van den Berghe. “Dat is gewoon een afweging tussen pakkans en economisch voordeel", klinkt het.

Het grote probleem is dat milieuhandhaving geen prioriteit is. Op veel niveaus, maar in de eerste plaats op politiek niveau

Jan Van den Berghe, milieurechter in Gent

Uiteindelijk gaat het om een probleem van het hele systeem, ziet de rechter. "Het grote probleem is dat milieuhandhaving geen prioriteit is. Op veel niveaus, maar in de eerste plaats op politiek niveau."

Bekijk hier de volledige reportage van "Pano":

Videospeler inladen...

"Pano" vroeg de betrokken bedrijven om een uitgebreide reactie. Zodra we die binnen krijgen, kan u alles nalezen op vrtnu.be/pano

Meest gelezen