Stephan Vanfleteren 30 jaar fotograaf: zijn carrière samengevat in vijf foto's

Deze foto maakte Stephan Vanfleteren 30 jaar geleden in de metro in Londen. Als beginnend fotograaf worstelde hij met de angst om zomaar mensen op straat van dichtbij te fotograferen. Hier durfde hij toch af te drukken.

Bij het bekijken van mijn oude negatieven merk ik de angst voor het directe. Ik durf van ver, van opzij, maar frontaal en dichtbij? Ja, bij een portret, bij iemand die ik ken. Maar op straat, waar je als het ware de voorbijganger mentaal barricadeert, neen, dat lef had ik nog niet. Het is het laffe strelen in plaats van het zachte raken. Een schaap in Schotland of een Normandische koe durfde ik in de ogen te kijken, maar een onbekende voorbijganger liet ik liever passeren.

Dat is jammer. De markantste uitzondering ligt voor mij op tafel. Ze liepen me niet voorbij op straat maar zaten voor me in de Londense metro. Twee vrienden, samen op stap en nu nog even afzonderlijk in gedachten. Ze staren kruiselings door het beeld, met ingebeelde blikschade ergens onderweg. De linkse man met zwarte handschoenen en de rechtse zonder, beiden met hoed en friemelend aan hun kin. Piekfijn uitgedost en zich afvragend wat de nacht zal brengen.

In 1999 trok Vanfleteren samen met journalist Koen Vidal naar Kükes in Albanië om er een reportage te maken over de Kosovaarse Albanezen die er toestroomden op de vlucht voor oorlogsgeweld. In de jaren 90 werd het voormalige Joegoslavië geteisterd door etnische conflicten. Kosovo was een onderdeel van Servië, maar wilde onafhankelijk worden. Dat leidde tot een bloedige oorlog, die een vluchtelingenstroom op gang bracht van Kosovaarse Albanezen naar de buurlanden. 

Deze serie is waarschijnlijk het toppunt van mijn fotojournalistieke kunnen. Ik ben ervaren, alert, snel en in uitstekende conditie. Met een lichaam als een geoliede machine en het brein van een gevoelige volwassene opereer ik op een territorium dat niet veel groter is dan een paar vierkante kilometer. Ik wandel letterlijk door een chaotisch tafereel.

Koen en ik waren present op het goede moment. Het onderwerp komt letterlijk naar me toe, het overrompelt me. Een truck vol verdriet, een tent vol wanhoop, wederom een familie in hopeloosheid, een vermoeide opa in het ziekenhuis, een uitgeput kind dat slaapt op een koffer… Het blijft maar komen en het went niet. Niet na tien laadbakken, niet na honderden families, niet na duizenden slachtoffers. Het went nooit. Je blijft doorgaan en perst alle energie uit je lijf, tot het allerlaatste strookje daglicht achter de besneeuwde bergtoppen in de verte verdwenen is.

Vanfleteren legt graag de karakterkoppen vast van boeren, vissers en flandriens. Boer Theofiel vindt hij een van de bijzonderste mensen die hij ooit gefotografeerd heeft. De man verloor heel jong zijn ouders en moest zich al op zijn 16e alleen beredderen op de boerderij. Hij is nooit getrouwd en leefde in vrij primitieve omstandigheden.

Ondanks zijn gebrek aan hygiëne, zijn beschadigde huid en zijn kromme rug vond ik hem een mooie man. Meer zelfs, ik vond hem een levend kunstwerk. Zeker als hij zijn haar kamde met een portie brillantine en zijn sigaret aanstak met lucifers van Union Match. Hij was de James Dean van agrarisch Vlaanderen. Die te jong gestorven acteur was overigens ook een boerenzoon. Niet uit het Pajottenland maar uit Indiana, VS.

Hoe hij schuin en versleten over het weiland strompelde, het was experimentele dans, theater en film in één. Ik was zijn enige aandachtige toeschouwer. Ik keek naar iets zoals je nu naar Novecento van Bertolucci zou kijken. Ik was getuige van een anachronisme. Achter de heuvel bevonden zich computers en verkeersopstoppingen.

De meeste mensen kennen Vanfleteren van zijn zwart-wit portretten van bekende mensen, zoals wielrenner Briek Schotte, schrijver Hugo Claus en de Rode Duivels. Hij blijft daarmee doorgaan, maar nu vaak bij hem thuis in zijn “daglichtstudio”. Een van zijn langste sessies ooit, is die met acteur Jan Decleir. 

Zolang ik geen tekenen ontwaar van verminderde concentratie of verveeldheid bij mijn model, blijf ik doorgaan. Tijd nemen voor een portret is overigens een vorm van respect.

Alle hoeken van mijn studio worden benut. Decleir straalt rust en kracht uit. Zelfs wanneer hij neerligt, is dat met statigheid. Als een aartsbisschop in zijn praalgraf in de kathedraal van Sevilla ligt de ongelovige acteur in het daglicht. Het is geen post mortem maar een pre mortem. Zijn huid glimt zoals albast in gebroken wit. Bij sommigen haakt het licht aan de huid, bij anderen glijdt het licht ervan af. Bij Decleir gebeurt er iets anders, iets wat zeldzaam is: zijn huid reflecteert zonder blinkend te zijn. Hij ontvangt en geeft. En of het winterlicht nu van links of van rechts op zijn gelaat valt, het blijft wonderbaarlijk. Ik begrijp waarom filmregisseurs graag met hem werken. Iedere hoek van zijn gebeeldhouwde ‘kop’ is bruikbaar. Je kan rond hem draaien zonder ontgoocheld te worden.

Zijn “daglichtstudio” geeft Vanfleteren niet alleen de kans om voort te werken op zijn portretten, maar hij experimenteert er ook met stillevens en naakten. Op de tentoonstelling in Antwerpen zijn daar voor het eerst foto’s van de te zien. Hij zweert niet meer bij zwart-wit, maar laat nu ook kleur toe in zijn werk. Voor de serie “Nature Morte” fotografeerde hij dode dieren. 

Niets zo moeilijk als levende dieren fotograferen. Vaak zijn ze schuw en snel of leven ze ’s nachts. Ze vallen niet te regisseren. Ik ben nooit een natuurfotograaf geweest en zal het nooit worden. Als natuurfotograaf moet je vlug zijn, over telelenzen beschikken en geduld hebben. Ik voldoe enkel aan de derde voorwaarde: ik kan wachten.

Dode dieren zijn nog geduldiger. Veren en vacht in zacht licht als troost voor het geleefde leven. Hun geduld krijgt op den duur wel een geurtje. Welke chemische reacties zich precies afspelen weet ik niet, maar het begint altijd bij de oogleden. Daarna volgt de verdroging van de ogen, vochtverlies, druppelend bloed, postmortale ontlasting… Een kadaver leeft voort in zijn aftakeling. Soms komt een dood dier verrassend uit de hoek. Een onverwachte laatste stuiptrekking of een luchtzak ter hoogte van de darmen zijn geen unicums. Ook de stijfheid kan behoorlijk nukkig zijn. De nek van een zwaan is geen volgzaam elastiekje. Je kan een dood dier laten liggen en het de volgende dag opnieuw fotograferen. De nacht brengt inzicht. De ochtend is anders dan de avond.

Bekijk hier het verslag van "Het Journaal":

"Present" opent op vrijdag 25 oktober voor het publiek. Dan zendt het Radio 1-programma "Culture Club" live uit vanop de tentoonstelling in het Fotomuseum van 18 tot 20 uur. 

Bekijk hier het interview met Stephan Vanfleteren in "De afspraak":