Het verdienmodel in de literaire sector wordt door de crisis op zijn kop gezet

Meer dan een half jaar lang al regent het wanhoopskreten, waarschuwingen en steunbetuigingen in het artistieke veld. Technici staan werkloos aan de kant, performers spelen voor twee man en een paardenkop, en schrijvers zien met de annulering van de Boekenbeurs hun ergste nachtmerrie (of droom) uitkomen. De coronacrisis legde echter onderliggende problemen bloot die al veel langer lagen te gisten. De incubatietijd was tien jaar. Het virus zorgde alleen maar voor een uitbraak, terwijl de ware oorzaken van dit wereldlijk verval van oude systemen en rangorden al decennialang welig in het lichaam van de kunstenaar tierden.

Pas na de quarantaine komt het inzicht: elke mens – en elke schrijver - wordt een buitenstaander die aan de kant zijn leven evalueert en beseft dat het zo niet verder kan/hoeft. Enkele weken geleden waagde ik me per fiets nog eens op straat en zag achter de tralies van een bekende Gentse boekhandel vlak na sluitingstijd de eigenares met een bedenkelijk gezicht achter de computer zitten, klaar om de paar klanten van de dag te traceren, opgesloten in een cocon van ouderwets denken.

Gelukkig worden allerlei nevenevenementen in het leven geroepen om de teloorgang van het eeuwenoud verdienmodel van kunstenaar/artiest/schrijver te redden: van een alternatieve Radio Boekenbeurs tot kleinere voorleesmomenten. Maar zoals bekend is de boekensector al meer dan tien jaar lang een zinkende Titanic, en deze laatste violist is ondertussen allang van boord gesprongen

Wat doet een schrijver in volle lockdown - zijn natuurlijke habitat - behalve acht uur per dag blijven schrijven? Nadenken over het nut van acht uur per dag te schrijven én over de uiteengespatte bubbel/droom dat elk een van zijn kunst kan leven. Maar is dat dan zo’n slechte zaak? Is het echt zo verwonderlijk en verwerpelijk dat mensen in de ergste crisis sinds de Tweede Wereldoorlog eerst aan de primaire en secundaire behoeften denken (eten, drinken, een dak boven het hoofd, een Brantano-schoen aan de voet), en dat de onderste laag van de piramide even on hold wordt gezet? Alle begrip voor en medeleven met de duizenden artiesten die vandaag niet meer rondkomen. Maar om Churchill even op stal te laten en de bekende filosoof Willem van Hanegem bij monde van Johan Cruyff te citeren: "Elk nadeel heb zijn voordeel."

2020 is nu al het jaar van de kentering. 2020 wordt 2.0., het jaar nul, zeker na de evaluatie van een model dat de hele 20ste eeuw heeft standgehouden: namelijk de positie van een derde schakel tussen de twee belangrijkste partijen die ertoe doen: de kunstenaar aan de ene kant, de ontvanger aan de andere kant. Hoe pijnlijk is het niet om te moeten vaststellen dat deze voornaamste schakels die al die tijd zo van belang waren (uitgeverijen, platenmaatschappijen, kunstgalerijen, boekingskantoren…) nu de grootste klappen krijgen.

Stuur je vandaag als debutant een manuscript naar een belangrijke uitgeverij, dan krijg je de melding dat men de komende twee jaar geen nieuwe manuscripten meer bekijkt. Er volgt de komende jaren niet alleen een financiële nasleep of een vracht aan posttraumatische stresssyndromen; zovele letters en leestekens zullen in de catacomben van de reguliere uitgeverijen en boekhandels liggen dood te bloeden.

Het verdienmodel in de literaire sector wordt door de crisis voor eens en voor altijd op zijn kop gezet. Terwijl de gemiddelde Vlaamse auteur twee, drie jaar geleden bij elk nieuw contract nog kon rekenen op een voorschot van 2000 euro, wordt steeds vaker gevraagd om dit bedrag nu zelf op te hoesten, zodat men zeker is van een afname van 200 à 300 exemplaren door vrienden en familieleden. Moeilijk als er in deze tijden geen ruimte is voor een fatsoenlijke boekvoorstelling (al kwam er ook in “het oude normaal” gewoonlijk minder volk opdagen tijdens zo’n voorstelling dan op een “tuinconcert” van Jo Vally). Een snelle berekening leerde deze schrijver dat het zachtjes – en  voorlopig - loslaten van een dergelijke tussenpartij (in dit geval een uitgeverij) op hetzelfde neerkomt als de navelstreng tussen moeder en kind doorknippen. Dit betekent concreet: de volledige vrijheid van de gemiddelde schrijver die dan pas echt volwassen wordt.

Want kijk: laat je vandaag je boek (hardcover, gebonden, met stofomslag op offwhite papier) aan 10 euro per stuk drukken op 100 exemplaren die je via een persoonlijke webshop kan verkopen aan 24,99 euro (genummerd en gesigneerd), dan haal je daar ongeveer het voorschot uit dat je vroeger kreeg van een uitgeverij. Wat valt weg? Een auteurscontract, nog dikker dan “Het Verdriet van België” (tot voor kort te koop voor 1 euro op de Gentse boekenmarkt), verplaatsingen naar en onderhandelingen met uitgevers, uniforme covers, dt-fouten die door de hand van overwerkte redacteurs als een virus het manuscript binnendringen, gebrekkige marketing en vooral een stock van honderden gedrukte boeken die de auteur een schuldgevoel geven dat nog groter is dan de hospitalisatieverzekering van een hypochonder.

Al voor de crisis kwam het concept van het minimalisme, het eenvoudiger en creatiever leven in een consumptiemaatschappij, en het afzetten tegen de “gevestigde waarden” van het kosmopolitische en kapitalistische denken meer om de hoek loeren. Steeds meer mensen en kunstenaars kozen voor het kleinschalige, het controleerbare, het individuele model. “De plicht tot burgerlijke ongehoorzaamheid”, schreef Thoreau in “Walden” al.

Eyeopener 1: zanger Wannes Cappelle die in de eerste lockdown enkele honderden exemplaren van zijn album persoonlijk afstempelde en op de post deed. Eyeopener 2: de beperkingen door de reproduceerbaarheid van een boek tegenover de exclusieve waarde van een uniek (kunst)werk als een schilderij of een beeldhouwwerk. Orson Welles zei het al: “The enemy of art is the absence of limitations.” Niet de kunstenaar, maar de kunst moet zichzelf heruitvinden. Ook onze ecologische voetafdruk zou ermee gebaat zijn mochten minder commerciële en succesvolle schrijvers als ik hun boeken voortaan als literaire litho’s beschouwen en niet langer op tweeduizend, maar tweehonderd exemplaren laten drukken, en zelf opsturen naar hun trouwe achterban, in plaats van te blijven hengelen naar de goedkeuring van literaire instanties met een mooi logo die toch vooral beslissen op grond van een mooie voorgeschiedenis.

De lezer krijgt er naast een handtekening en een vingerafdruk nog wat extra – Coronavrij - speeksel op de postzegel bovenop. Natuurlijk kunnen ook de grote kanonnen blijven bestaan (de Pfeijffers, de Buwalda’s, de Wieringa’s), en zonder frustratie of verbittering gun ik ze echt hun grote oplages. Maar de middelste laag van auteurs is het aan zichzelf verplicht om zichzelf te overstijgen en te bewijzen dat het ook anders kan. Belgische topclubs kunnen allang niet meer mee in de Champions League; laat ons Vlamingen dan maar in onze eigen achtertuin wat gaan sjotten.

Hun beperkte oplage van boeken kan symbool staan voor een hele nieuwe, kleinere, maar o zo rijkere wereldorde. Een intiemere beleving in een nog kleinere bubbel en op nog kleinere voet. Om te kunnen overleven als kunstenaar-schrijver moet je alleen kunnen overleven als mens. De dagen dat de gemiddelde schrijver kon leven van het woord zijn niet alleen verdwenen, ze zijn er nooit geweest. Met meer dan honderd boeken op mijn naam heb ook ik maar enkele jaren ‘zogezegd’ kunnen leven van het geschreven woord. Nu ook de lezingen steeds vaker wegvallen, is het tijd om in te zien dat de relatie tussen schrijver en lezer onomkeerbaar is veranderd.

J.D. Salinger liet al bij monde van zijn zoon Matt (die de nalatenschap van zijn vader beheert) verstaan dat er voor hem niets heiliger bestond dan de lezer. Niets mag dit intiem onderhoud in de weg staan: geen foto’s, geen tekeningen op de cover, geen flapteksten, geen signeersessies en geen afgeleide producten zoals verfilmingen. Jezelf vergelijken met Salinger is natuurlijk de grootste heiligschennis van allemaal, maar als je alles in het juiste perspectief en op de juiste schaal bekijkt, kun je er niet onderuit: er is nood aan een nieuwe adem, en niet alleen om dit longvirus de baas te kunnen. Een zuurstofapparaat om nieuw leven in de literaire sector te blazen. Er is nood aan een vaccin, zodat elke schrijver gevrijwaard wordt van verkeerde verwachtingen.

En er is vooral nood aan het gigantische voordeel dat aan dit wereldlijke nadeel is verbonden: dat de wereld er dankzij dit virus gelukkig weer wat kleiner op is geworden. Dat de verhoudingen tussen mensen weer wat menselijker zijn geworden. En dat die gekke Tom Cruise in ‘Jerry Maguire’ misschien toch gelijk kreeg toen hij na zijn mission statement (‘The things we think and do not say’) maar één klant in zijn sportportefeuille overhield, maar net daardoor kon inzetten op een persoonlijke en unieke vertrouwensband.

Met dit nieuw inzicht na maandenlang onderzoek aan de persoonlijke universiteit van ondergetekende bied ik mezelf graag aan als proefpersoon door naar aanleiding van mijn 20-jarig jubileum als schrijver in 2021 elke maand een nieuw boek uit te brengen, telkens op een beperkte oplage van 100 exemplaren. Twaalf ‘literaire litho’s’, net genoeg om er hopelijk maandelijks een minimum leefloon aan over te houden. Want in mijn geval heeft de lockdown ironisch genoeg de deur geopend naar de volledige vrijheid.