Drinkwater, stroom en koelwater voor kerncentrale: het strategische belang van de Nova Kachovka-dam

"Wie is verantwoordelijk voor de vernietiging van de Nova Kachovka-dam?" Het is de vraag die vandaag menig Oost-Europawatcher in de ban houdt. Zowel Oekraïne als Rusland wijzen met de vinger naar elkaar. Bovendien lijkt geen enkele partij in dit conflict erg veel baat te hebben bij de vernietiging van de dam, ook al heeft het wel een aanzienlijke impact op de frontlinie.

Het is niet de eerste keer dat de Nova Kachovka-dam ter sprake komt. Daarvoor moeten we terug in de tijd, naar februari 2022, het begin van de oorlog. Door het grote strategische belang van de dam, was het een belangrijk doelwit voor beide partijen. Vrijwel meteen vielen de dam en de bijhorende krachtcentrale in Russische handen. Dat bleef tot op vandaag het geval.

De spanning steeg toen het Oekraïense leger op 6 november een raket op de dam zou hebben afgevuurd, om zo de Russische posities in de stad Cherson, zo'n 60 kilometer stroomafwaarts, onder druk te zetten. Oekraïne heeft dat altijd ontkend.

Op wat schade na, bleef de dam bij die raketaanval grotendeels intact. Maar uit de zenuwachtigheid van het Russische leger, die waarschuwde dat de vernietiging ervan een grote humanitaire catastrofe kon veroorzaken, bleek wel meteen dat de dam van groot strategische belang is.

In diezelfde periode circuleerden geruchten dat Rusland ook explosieven op de dam geplaatst zou hebben, maar dat heeft het land altijd ontkend. Toch is het erg goed mogelijk dat die explosieven zich daar nog steeds bevonden.

Maar goed, de schade die nu aan de dam werd aangebracht, is vele malen groter dan de schade van de raketaanval in 2022. Op beelden die circuleren op sociale media is te zien hoe het water zich een weg naar lagergelegen gebieden baant, en grote delen dam en centrale meesleurt op zijn weg. Dat roept meteen heel wat vragen op. Als een raketaanval slechts beperkte schade kan veroorzaken, wat ligt dan aan de oorzaak van de totale vernietiging van de dam?

"Er zijn drie mogelijke scenario's", klinkt het bij Tom Simoens. Hij is historicus en docent aan de Koninklijke Militaire School (KMS). "Waar we zeker rekening mee moeten houden is dat het kan gaan om slijtage. De laatste tijd was het erg vochtig in Oekraïne. Dat is trouwens ook één van de redenen waardoor het lenteoffensief vertraging op liep.'

"Doordat het er zo vochtig is, stond het waterpeil erg hoog, en was ook de druk op de dam erg groot. De dam was bovendien eerder beschadigd tijdens de raketaanval. Het is zeker niet onmogelijk dat de constructie het onder die grote druk begeven heeft."

De andere scenario's zijn dat ofwel Rusland ofwel Oekraïne verantwoordelijk is voor de vernieling van de Nova Kachovka-dam. "Elke partij zit op een oever, de constructie ligt als het ware in niemandsland en verbindt die oevers. Elke partij heeft wel iets te winnen bij de vernietiging van de dam", klinkt het bij Simoens.

Het is bovendien niet helemaal ondenkbaar dat de Russische explosieven, die vermoedelijk in november vorig jaar geplaatst werden, de schade veroorzaakt kunnen hebben. Door een menselijk fout of doelbewust? Daarover zal de toekomst duidelijkheid moeten brengen.

Rusland zou met de vernietiging van de dam kunnen proberen om het Oekraïense tegenoffensief, dat president Zelenski al geruime tijd aankondigt, tegen te houden. Doordat sommige gebieden overstromen, wordt het voor de Oekraïense troepen moeilijker om de rivier over te steken. Maar niet alle experten zijn het daarmee eens. Stroomopwaarts komt immers heel wat gebied droog te staan, dus daar kan het tegenoffensief dan weer gemakkelijker plaatsvinden. Voer voor discussie, dus...

Vanuit Oekraïens perspectief lijkt het er alvast op dat de kosten wel eens groter kunnen zijn dan de baten. Een mogelijk voordeel voor het Oekraïense leger is dat de vernietiging van de dam de drinkwatertoevoer van de Krim, het Oekraïense schiereiland dat sinds 2014 in Russische handen is, in het gedrang brengt. "Maar je kan je afvragen of dat echt wel zo belangrijk is", denkt Simoens. "Rusland zal wel met andere manieren op de proppen komen om die toevoer te garanderen."

De nadelen voor het Oekraïense leger zijn duidelijk groter. De stad Cherson, 60 kilometer stroomafwaarts, wordt mogelijk zwaar getroffen door het snel stijgende water. In Nova Kachovka zelf zou het water al 12 meter gestegen zijn. "Volgens de eerste simulaties zullen grote gebieden blank komen te staan", voegt Simoens toe. "Dat kan erg schadelijk zijn voor de mensen die er wonen, voor het vee, voor industrie, ..."

"Het kan dus ook een ecologische ramp veroorzaken wanneer mazouttanks van fabrieken overstromen. Ook de Oekraïense energietoevoer komt, doordat het om een waterkrachtcentrale gaat, onder druk te liggen."

En dan is er nog de kerncentrale van Zaporizja, de grootste van Europa. De centrale ligt zo'n 180 kilometer stroomopwaarts. Die zou het water uit het stuwmeer gebruiken om de nucleaire reactoren af te koelen. Volgens experten van de Verenigde Naties en lokale experten veroorzaakt de leegloop van het meer geen onmiddellijke dreiging voor de veiligheid in en rond de centrale. 

Toch zijn er mogelijk wel gevolgen op lange termijn. Op dit moment zijn vijf van de zes reactoren volledig uitgeschakeld en worden ze gekoeld. Slechts één reactor is nog gedeeltelijk operationeel en zou in ideale omstandigheden heropgestart kunnen worden. De kerncentrale heeft een eigen spaarbekken dat dit mogelijk kan maken.

Momenteel is dat waterreservoir gevuld, maar het gevaar bestaat dat het water bij warm weer zal verdampen. Als het reservoir dan niet opnieuw aangevuld kan worden met het water uit het stuwmeer, kan dat de operaties in de nucleaire centrale wel bemoeilijken.