Konden we het zien aankomen? En was het allemaal echt zo erg? 5 conclusies, 1 jaar na de lockdown

Van lege straten en pleinen over hamsteren in de supermarkt, zottigheden "in uw kot", applaus voor zorgpersoneel tot veel te veel doden: zo begon de coronacrisis in ons land precies 1 jaar geleden (lees voort onder de video)

Zaterdag 18 januari 2020. Het is een kalme weekendochtend op de redactie. De eindredacteur zoekt nog naar een onderwerp, en ik stel voor: "Er is een raar virus in China. Een coronavirus, iets zoals SARS. Zullen we daar eens iets rond doen? Ik heb gezien dat Marc Van Ranst er al over getwitterd heeft, en er is al wat beeld uit China binnengekomen.” Na afloop van het interview met Van Ranst vraag ik nog: “Wat denk je?” Hij antwoordt: "Het zal wel ginder blijven".

Bekijk hier de journaalreportage van 18 januari 2020 over de uitbraak van het coronavirus in China (en lees voort onder de video):

Daarbij wil ik meteen voor mildheid pleiten. Met de kennis van nu is het makkelijk om terug te blikken en te oordelen: dat we het hadden moeten zien aankomen. Twee vergelijkbare epidemieën met coronavirussen (SARS en MERS) hebben ons land nooit bereikt. Half januari de toekomst voorspellen was moeilijk. 

Maar wie in maart nog beweerde dat het virus bij ons geen slachtoffers ging maken, stak zijn kop in het zand. Op 14 maart volgde (al bij al nog vrij snel) de lockdown die geen lockdown mocht heten. Eind maart/april bereikte de eerste golf zijn piek. Toen bleek gelukkig dat de maatregelen werkten. Al duurde het twee maanden, tot half mei, voor het ergste voorbij was. De teller stond toen op meer dan 9.000 doden, de maximumcapaciteit van intensieve zorg was net niet overschreden.

De besmettingen, ziekenhuisopnames en overlijdens bleven dalen tot cijfers in juni waar we nu alleen maar van kunnen dromen: minder dan 100 nieuwe gevallen per dag, 10 tot 20 ziekenhuisopnames, en 2 tot 3 overlijdens.

Wat er daarna gebeurd is, hadden we wél kunnen zien aankomen. Begrippen als R-waarde, positiviteitsratio en “exponentiële groei” werden zelfs tijdens cafédiscussies vlot bovengehaald (remember: de horeca was open.) Een eerste “opflakkering” in juli, vooral in het Antwerpse, is nog goed de kop ingedrukt. Maar bij de tweede golf is het pijnlijk misgegaan. 

Wat is de R-waarde of het reproductiegetal en wat betekent het precies? Bekijk het in deze video (en lees daaronder verder):

De Nationale Veiligheidsraad (met toenmalig premier Sophie Wilmès (MR) en minister van Volksgezondheid Maggie De Block (Open VLD)) besliste op 23 september 2020 om verder te “versoepelen”: de bubbel van vijf verdween, de quarantaine werd ingekort tot zeven dagen, en ook voor de evenementensector waren er versoepelingen. Al stonden de cijfers toen al op rood: het gemiddelde aantal besmettingen was op 23 september 60 procent hoger dan de week voordien. De dagelijkse ziekenhuisopnames stonden op het hoogste punt sinds mei. 

Het gevolg is bekend: het virus verspreidde zich opnieuw exponentieel snel. De tweede golf was een feit met een piek eind oktober/begin november, en de nieuwe regering-De Croo moest op 6, 16 en 30 oktober verstrenging na verstrenging afkondigen. Het gros van die maatregelen geldt nu nog altijd.

We zitten intussen aan meer dan 20.000 doden. De meeste van die extra overlijdens na de eerste golf, meer dan 10.000, waren vermijdbaar. De enige troost: in bijna alle andere Europese landen is dezelfde fout gemaakt. Terwijl we intussen heel goed wisten welke maatregelen helpen, en welke niet. 

De theorie van de aanpak van een nieuwe besmettelijke ziekte is eenvoudig. We hebben hem zelfs correct toegepast in het begin van de epidemie. Op zondag 2 februari 2020 landt een vlucht met Belgen uit Wuhan in België, de 12 passagiers worden onder politiebegeleiding naar het militair ziekenhuis in Neder-Over-Heembeek gebracht. Alle inzittenden gaan in quarantaine. Eén man test positief en moet in een speciale isolatiekamer in het ziekenhuis. Virologen hebben toen het standaard-scenario gebruikt voor mensen die mogelijk besmet zijn met een nieuw gevaarlijk virus: radicale quarantaine en blijven testen tot zeker is dat niemand het virus nog kan overdragen.  

Landen die het goed gedaan hebben, hebben allemaal datzelfde recept gebruikt: strenge maatregelen nemen om contact tussen mensen te vermijden, het liefst zo vroeg mogelijk in de epidemie (bij de eerste gevallen), veel testen, een goede contactopsporing.  En dan de maatregelen aanhouden tot de gevallen (zo goed als) verdwenen zijn. Dat heeft bijvoorbeeld gewerkt in het land waar het virus is ontstaan: China. China heeft geen tweede  (of derde) golf doorgemaakt.  

Die aanpak was in ons land, en bij uitbreiding in de meeste Europese landen, moeilijker. Onze hele politieke cultuur is al decennia  gericht op het bereiken van een consensus, waarbij het federale niveau en de deelstaten met elkaar moeten overleggen, en waarbij er ook veel geluisterd wordt naar alle belangengroepen. Het resultaat is een compromis. Democratie is fantastisch, maar niet om virussen te bestrijden.

Want het virus maakt helaas geen compromissen. Het wil zich zo snel mogelijk verspreiden. Sars-CoV-2 is trouwens een bijzonder succesvol virus door de combinatie van een paar factoren. Het is redelijk makkelijk overdraagbaar, ook via de lucht. Maar vooral, de incubatietijd is erg lang, en mensen die besmet zijn kunnen al anderen besmetten voor ze symptomen hebben.

Bovendien maakt het virus de beperkingen van een nationale aanpak pijnlijk zichtbaar. Op 11 maart 2020 erkent de WHO corona als een pandemie (een epidemie die de hele wereld treft). Nog nooit in onze geschiedenis zijn we zo geconfronteerd geweest met “onze geglobaliseerde wereld”. Het virus kon zich zo snel wereldwijd verspreiden omdat we nog nooit zoveel gereisd hebben als nu. Maar onze systemen waren niet klaar om een wereldwijd probleem ook wereldwijd aan te pakken. De Wereldgezondheidsorganisatie bleek machteloos, zonder enig beslissingsrecht. Nog altijd zijn de maatregelen in ons land anders dan in de andere Europese landen. Met als gevolg dat de epidemie in elk land een ander tempo volgt, en we het virus naar elkaar blijven importeren en exporteren. 

Bekijk de Journaalreportage over de aankondiging van de WHO op 11 maart 2020 (en lees voort onder de video):

Mijn dochter van tien vroeg me halverwege de epidemie (ze was het al beu): “Wat als we nu in de hele wereld op hetzelfde moment zouden afspreken om thuis te blijven. We steken genoeg eten in de diepvries, en iedereen blijft binnen. Hoe lang zou het dan duren?” Ik heb het idee de voorbije maanden eens voorgelegd aan virologen. Een radicale wereldwijde aangekondigde lockdown zou na een drietal weken de epidemie onder controle krijgen. Er zouden nog een paar beroepsgroepen moeten buiten komen: artsen en verpleegkundigen, wat mensen voor water, gas en elektriciteit, en veiligheidspersoneel. De economische schade zou in alle geval veel kleiner zijn dan nu. Maar, dat plan is uiteraard niet haalbaar. Of wel? 

Twee “groepen” hebben de koers het voorbije jaar bepaald: politici en wetenschappers. De scheidingslijn tussen beiden is ook vervaagd, en dat leidde tot spanningen. Politici hebben hun verantwoordelijkheid niet genomen, wetenschappers hebben zich te veel laten leiden door het praktisch haalbare.

Concreet: op zaterdag 22 februari start de krokusvakantie. Bussen met skiërs vertrekken naar Italië waar op dat moment al 2 mensen overleden zijn aan corona, zonder dat ze een link hadden met China. Virologen wisten toen ook al wat het beste scenario was om een uitbraak in ons land te vermijden: het scenario van de repatriëring uit Wuhan. In het ideale geval: mensen verbieden om te reizen. Maar ze opperden dat idee niet krachtig luidop.

Op dat moment heeft het praktisch denken de overhand genomen: het leek ondenkbaar om dat te doen. Daar zijn de academici te snel uit hun “ivoren toren” gekomen. Niemand durfde luidop te zeggen: “Waarom doen we met die toeristen niet hetzelfde als met die mensen die terugkomen uit Wuhan?” Het is de taak van wetenschappers om vanuit hun theoretische kennis te adviseren. 

Want een klein jaar later blijkt het onhaalbare toch haalbaar. Reizen tijdens de voorbije krokusvakantie was zo goed als onmogelijk. Wie toch vertrok, moest verplicht in quarantaine, en werd getest. 

Dezelfde reflex zagen we in de mondmaskerdiscussie. “Mondmaskers in de openbare ruimte zijn zinloos”, is in de maanden maart en april met klem herhaald door experts en politici. Ook daar was dat advies vooral ingegeven door praktische overwegingen: er waren niet genoeg mondmaskers, er dreigde zelfs een tekort in de ziekenhuizen en de woonzorgcentra. Opnieuw heeft praktisch denken de overhand gekregen.

Herbekijk hier de "Pano"-reportage (september 2020) over de problemen met mondmaskers (en lees voort onder de video):

Maar het gaat om een gedeelde verantwoordelijkheid. Een viroloog zei me na afloop van de eerste persconferentie over de eerste coronadode: “Nog twee weken, en dan gaan wij (virologen) het alleen moeten doen. Dan gaan we de  politici niet meer horen of zien. De slechtnieuwsshow is voor ons.” Hij kreeg gelijk. Politici hebben de wetenschappers ook de rol van beleidsmaker laten opnemen, door zelf niet te beslissen en verantwoordelijkheid af te schuiven. En het moet gezegd, sinds de nieuwe regering-De Croo is die taakverdeling weer scherp gesteld. Wetenschappers adviseren, politici beslissen en communiceren daarover. Dat werkt beter.

Ja. De teller staat nu op meer dan 20.000 doden in ons land, mét twee lockdowns (waardoor de maximumcapaciteit op intensieve zorg niet overschreden is, en iedereen nog de optimale verzorging heeft gekregen).

Virologen gaan ervan uit dat er in ons land intussen ongeveer 2 miljoen mensen besmet zijn geraakt (dat blijkt onder meer uit onderzoek naar antistoffen). Voor we groepsimmuniteit bereiken in ons land, zouden minstens 7 miljoen mensen besmet moeten geraken. Als de dodenteller meeloopt met het aantal besmettingen, komen we aan 70.000 overlijdens. Waarschijnlijk veel meer, want ons gezondheidssysteem kan die toevloed niet aan. 

Wereldwijd staat de teller intussen op meer dan 2,5 miljoen doden, in één jaar tijd. Dat is veel meer dan andere infectieziekten als malaria, tuberculose en hiv. Veel meer ook dan het aantal overlijdens door griep. Alleen kanker en hart- en vaatziekten maken jaarlijks meer slachtoffers. Maar voor de duidelijkheid, dat zijn alle kankers samen. En ook alle hart- en vaatziekten: van hartinfarct tot beroerte. 

Als ervaringsdeskundige kan ik daaraan toevoegen: onderschat het virus niet. Ik heb zelf corona gekregen tijdens de tweede golf, met wat heet in het jargon “milde symptomen”. Eén dag koorts, geen smaak- en geurverlies, niet hoesten,… zonder ziekenhuisopname. Maar het is geleden van de klierkoorts op mijn 18 jaar dat ik nog zo moe ben geweest. Twee weken van bed naar zetel en terug. Een vermoeidheid die nadien nog minstens een maand in mijn lichaam is blijven hangen. Ik sta aan de goede kant van de statistiek: jonger dan 50, geen overgewicht, geen onderliggende aandoeningen. Maar dan nog: dit was geen verkoudheid. 

Neen. Er zijn nog nooit zo snel oplossingen gevonden. We zijn in sneltempo overgeschakeld op telewerken. Onze samenleving heeft veerkracht getoond. We hebben in minder dan een jaar tijd vier werkzame en goedgekeurde vaccins op de markt gebracht. Dat is heel straf. Wetenschap werkt.

Maar, los van de productieproblemen, maand na maand gaan steeds meer mensen gevaccineerd geraken. Zeker in de westerse landen. Wereldwijd gaat dat niet lukken, en zal het risico op importgevallen blijven bestaan.

Voor de toekomst is dan de vraag: wordt het virus iets zoals griep of eerder mazelen? Griep, een ziekte die we niet echt onder controle krijgen, waarbij we jaarlijks een nieuw vaccin moeten krijgen tegen de nieuwe varianten. Waarbij we toch altijd nieuwe gevallen gaan hebben bij mensen die niet gevaccineerd zijn, met een aantal overlijdens. Die we erbij nemen. Of wordt het toch mazelen? Een ziekte die we onder controle hebben door de hoge vaccinatiegraad met vaccins die lang bescherming bieden, maar waarvan we af en toe nog een lokale uitbraak krijgen door importgevallen in bevolkingsgroepen waar de vaccinatiegraad niet hoog genoeg is. Ik hoop in alle geval toch nog eens te kunnen berichten over de problemen van de vuursalamander. Die zijn ook nog niet opgelost.

Bekijk hieronder de vooruitblik die Koen Wauters maakte in december van vorig jaar over de toekomst van de coronapandemie: