De taliban zijn terug (van nooit weggeweest): wie zijn ze? En door wie worden ze gesteund?

"Taliban" betekent (religieuze) "studenten" in het Pasjtoe, een van de belangrijkste talen in Afghanistan en de taal van de dominante en grootste bevolkingsgroep, de Pasjtoen. De beweging ontstond in religieuze scholen (madrassa's) in Pakistan onder Afghanen die gevlucht waren voor de Sovjetinvasie van hun land (1979-1988). Daar werd een erg radicale versie van de islam onderwezen.

Als gewapende militie doken de taliban in 1994 op in het zuiden van Afghanistan, dat toen verscheurd was door burgeroorlogen tussen etnische en religieus geïnspireerde krijgsheren. De taliban beweerden orde en (islamitisch) recht te brengen in een wetteloze maatschappij en verkregen zo nogal wat aanhang. Twee jaar later controleerde de beweging een groot deel van het land en had ze de hoofdstad Kaboel ingenomen. Enkel in het noorden en het centrum hield een "Noordelijke Alliantie" van Tadzjiekse, Oezbeekse en sjiitische Hazara-minderheden stand.

De taliban konden rekenen op steun vanuit Saudi-Arabië (dat zijn radicale visie van de islam wou verspreiden) en Pakistan (dat strategisch invloed in Afghanistan wou verwerven).

Wie zijn de taliban precies? We leggen het in één minuut uit in onderstaande video:

Tussen 1996 en 2001 legden de taliban hun extreme versie van de sharia met bruut geweld op aan Afghanistan tijdens hun bewind of "emiraat". Vrouwen werden uit de maatschappij gebannen en in boerka's gehuld. Muziek, sport, televisie en modern onderwijs werden verboden en overtreders publiekelijk bestraft met onthoofding of amputatie van ledematen. Ook de verwoesting van cultureel erfgoed zoals musea en de grote boeddhabeelden van Bamiyan pasten daarin. 

Naast hun radicale versie van de sharia wierpen de taliban zich ook op als behoeders van de "pashtunwali", de oude tradities van de Pasjtoen. Concreet doelde dat ook op de dominantie van de Pasjtoen in Afghanistan ten opzichte van de minderheden. Vooral de sjiitische Hazara's die als "afvalligen" worden beschouwd, kregen het hard te verduren.

Vreemd genoeg onderhielden de taliban tijdens hun bewind ook contacten met het Westen, namelijk met een oliemaatschappij uit Argentinië en zelfs met een gezant van VS-president Bill Clinton. Aanleiding was een idee om aardgas vanuit Turkmenistan via pijpleidingen naar een haven in Pakistan te brengen. Het idee kwam nooit van de grond.

Wel zetten Osama bin Laden en zijn terreurnetwerk Al Qaeda voet aan wal in Afghanistan. Die waren welkom in de strijd tegen de Noordelijke Alliantie en er ontstond een nauwe band met toenmalig talibanleider Mullah Mohammed Omar. Enkele dagen voor de aanslagen van 11 september 2001 in de Verenigde Staten vermoordde Al Qaeda in Afghanistan de Afghaans-Tadzjiekse krijgsheer Ahmad Shah Massood, "de leeuw van de Panshirvallei" die eerder de Sovjets het leven zuur had gemaakt, maar nadien de belangrijkste tegenstander van de taliban was geworden. 

Die moord maakte de taliban "'schatplichtig" aan Bin Laden en hun weigering om hem na de terreuraanslagen in New York, Washington en Pennsylvania uit te leveren aan de VS, leidde eind 2001 tot de Amerikaanse inval in Afghanistan en de val van het talibanbewind. Vanaf toen tot nu vochten de taliban een guerrillaoorlog uit met de westerse troepen en met het nieuwe Afghaanse leger.

Dat de taliban sindsdien als beweging en strijdmacht konden overleven, komt deels omdat ze diepe wortels hebben in de cultuur van de Pasjtoen op het platteland. Die cultuur staat in schril contrast met de meer westerse levensstijl in de grote steden. Nogal wat Afghanen en zeker Pasjtoen hebben een hekel aan de volgens hen "opgedrongen" modernisering. Tegelijk hebben de taliban het voordeel van de tijd: zij wisten dat de VS en de NAVO niet eeuwig in Afghanistan wilden blijven, de taliban wel. 

Tevens beschouwt Pakistan - en dan zeker de machtige militaire inlichtingendienst ISI - de taliban als "nuttige" speerpunten om invloed te projecteren in Afghanistan en Centraal-Azië. De taliban en andere rebellen konden altijd over de grens terecht voor bewapening en onderdak. Zelfs de vrouwelijke premier Benazir Bhutto hield destijds de Afghaanse taliban de hand boven het hoofd. Vergeet daarbij ook niet dat Osama bin Laden lange tijd in Pakistan woonde voor hij daar in 2011 door VS-troepen gedood werd. 

Die nauwelijks verdoken steun voor de taliban houdt echter ook risico's in voor Pakistan zelf. Dat land kampt met een eigen versie van de taliban en met onvrede bij de Pasjtoen-minderheid. Een van de bekendste slachtoffers in Pakistan is Nobelprijswinnares voor de Vrede Malala Yousafzai, die als 11-jarig meisje door de Pakistaanse taliban werd neergeschoten omdat ze opkwam voor onderwijs voor meisjes. Het leger heeft die Pakistaanse taliban de voorbije jaren fors teruggedrongen, maar als de situatie in Afghanistan keert, kan dat ook in het buurland ombuigen.

Nu de taliban opnieuw de macht hebben gegrepen in Afghanistan, wordt gevreesd voor een nieuw schrikbewind. 

De voorbije weken al vermoordden de taliban vaak op wrede wijze medestanders van de regering in Kaboel. De onrust groeit in de buurlanden Oezbekistan en Tadzjikistan, die over de grens ook (gewapende) minderheden hebben in Afghanistan. 

De taliban hebben aan de Verenigde Staten, Rusland en China beloofd dat ze niet zullen toestaan dat terreurgroepen zoals Al Qaeda opnieuw een thuisbasis krijgen in Afghanistan, maar daar is geen enkele garantie voor.