300 jaar Robinson Crusoe: hoogtepunt van escapisme, koloniale indoctrinatie en heel veel zout water 

"Robinson Crusoe" verscheen op 25 april 1719. Het was het prille begin van de industrialisering van de economie en de bloeiperiode van het kolonialisme. De ontdekking en onderwerping van verre gebieden en exotische volkeren deed veel Europeanen dromen van een totaal ander leven, niet grijs en saai en armlastig, maar avontuurlijk, heldhaftig, elke dag verrassend. Wie niet op reis kon, nam "Robinson Crusoe" ter hand en zweefde weg.

(Lees telkens verder onder de illustraties.)

"Robinson Crusoe" is opgevat als een terugblik van een oude man op zijn welgevuld leven, als een waarheidsgetrouwe autobiografie met ruime dagboekfragmenten. Het was de eerste echte Engelse roman (in continentaal Europa bestond die literaire vorm al lang), en het werd een van de meest gepubliceerde boeken ter wereld, al komt dat ook door de vele kinderversies en tekenverhalen. Tegelijk was het een van de eerste boeken in de ik-persoon. 

De zeereis van Robinson start in 1651, tegen de wil in van zijn ouders. Onderweg beleeft hij niet één maar verschillende schipbreuken, hij wordt beroofd door piraten en valt in handen van een Moorse slavendrijver. Altijd kan hij ontkomen en slaagt hij erin om zijn dagboek en bijbel droog te houden. Als plantage-eigenaar in Brazilië wordt hij zelf slavenhandelaar en kiest hij weer het ruime sop, tot een hevige storm zijn fregat op een eiland gooit.    

Met overblijfselen uit het scheepswrak bouwt hij een nieuw leven uit. Hij merkt dat af en toe kannibalen op het strand aanmeren om hun gevangenen te doden en te verhapstukken. Op een dag ontsnapt een van die ongelukkigen. Robinson geeft hem de naam "Vrijdag" en bekeert hem tot het christendom. Uiteindelijk kan Robinson zich meester maken van een aanmerend schip waarop een muiterij is uitgebroken en na nog wat tochten en avonturen op de zeven zeeën komt hij bemiddeld en gezond in Engeland aan. 

Inspiratie voor zijn verhaal haalde Defoe bij de belevenissen van een zekere Alexander Selkirk, een Schotse zeeman die 4 jaar overleefde op een onbewoond eiland. De roman was een onmiddellijke bestseller, ook buiten Engeland. Defoe schreef nog een paar vervolgavonturen, maar die evenaarden inhoudelijk noch qua populariteit het origineel. 

Zeker in Engeland had het succes ook te maken met de patriottische toon. Het eiland van Robinson is het Britse imperium in het klein, en de koloniaal draagt technieken en ideeën uit het verre geliefde vaderland met succes over op zijn dankbare onderdaan. 

Uiteraard gaf het wereldberoemde boek aanleiding tot versies in andere media. Jacques Offenbach componeerde de zelden opgevoerde opéra comique "Robinson Crusoé". Er bestaan een kleine 10 films, maar geen ervan heeft veel indruk gemaakt. In 1932 speelde Douglas Fairbanks Crusoe, in 1997 deed Pierce Brosnan dat, en de beste is wellicht Tom Hanks in 2000. Jammer dat Willem Dafoe de rol nooit kreeg...

De meest merkwaardige Robinsonfilm draaide Luis Buñuel in 1954 tijdens zijn Mexicaanse ballingschap; zie trailer onderaan. En dan heb ik het nog niet over "Expeditie Robinson".   

De meeste lezers leren "Robinson Crusoe" al kennen tijdens hun kindertijd door sterk ingekorte versies, tekenfilms en strips waaruit het hele slavenverhaal, bijna de helft van het boek, is weggefilterd. Vaak bleven alleen de schipbreuk, het overleven op het eiland en de opvoeding van Vrijdag over.

Hetzelfde gebeurde trouwens met "Gullivers reizen" en zelfs met "Don Quichot". Een gevolg is dat nogal wat potentiële lezers het als volwassene niet nodig vinden het echte boek ter hand te nemen. 

Derek Walcott schreef een toneelbewerking en draaide de rollen van Robinson en Vrijdag om. De Franse filosoof Michel Tournier maakte ook een hedendaagse commentaar, zelfs voor kinderen.

Zelfs Coetzee waagde zich aan Crusoe, onder de Engelse titel "Foe", in het Nederlands "Mr. Foe en Mrs. Barton". Susan Barton spoelt in die verrassende versie ook aan op het eiland waar Crusoe en Vrijdag leven, en neemt later de slaaf mee naar Londen.    

Onmiskenbaar lijkt Londenaar Daniel Defoe (1660-1731) in avonturen, bezigheden en visie op zijn held. Hij was al 60 toen hij begon te schrijven. Na "Robinson Crusoe" kwamen er nog 300 boeken, pamfletten, essays, politieke traktaten, noem maar op. Hij was niet alleen een literair maar ook een journalistiek pionier.

Hij zat een paar keer in de gevangenis, voor zijn controversiële meningen en wegens een faillissement. Hij stierf terwijl hij op de vlucht was voor schuldeisers. Zijn meest bekende andere boek is "Moll Flanders" uit 1722, een picareske ontwikkelingsroman met in de hoofdrol een misdadige vrouw van erg lichte zeden die uiteindelijk tot inzicht komt en zich ook al bekeert tot Christus.  

Aan de VUB doceert Elisabeth Bekers Britse en post-koloniale literatuur, en ze behandelt "Robinson Crusoe" met haar studenten. Na een tijd vinden die de post-koloniale analyse wel boeiend. Op zich is het drie eeuwen oude boek uiteraard saai voor lezers vandaag, maar de merkwaardige literair-technische aspecten blijven toch boeiend, zegt Bekers.

Buiten de universiteit wordt Defoe nog maar weinig gelezen, tenzij in sommige landen, Turkije onder meer, en ook in het Verenigd Koninkrijk is het altijd verkrijgbaar, soms in kritische versies met commentaar. De spirituele evolutie en de ommekeer in zijn ideeën maakt van Crusoe toch een vrij moderne held met wie empathie mogelijk is. En alles is bijna encyclopedisch precies beschreven, merkt Elisabeth Bekers op.