Seksueel misbruik en morele paniek - Johan Braeckman

Eind maart 2015 werd de directeur van de tuinbouwschool in Merchtem preventief geschorst. De aanleiding was een anonieme klacht van een oud-leerling van de school voor “grensoverschrijdend gedrag” van de directeur. Hij zou, volgens de anonieme getuige, op school porno hebben bekeken, ondertussen masturberend. Volgens twee leraars en een andere leerling stelde de directeur de leerlingen bovendien ongepaste vragen over hun seksuele ervaringen en zou hij sommigen ongevraagd hebben gemasseerd en geknuffeld.

De directeur ging in beroep tegen zijn schorsing en mocht, na een uitspraak van de Kamer van Beroep van het Gesubsidieerd Officieel Onderwijs, terug aan de slag. De argumentatie van de Kamer luidt dat men de klachten onvoldoende onderzocht en dat de argumenten voor de schorsing niet overtuigen. Niettemin voert het parket nog steeds een onderzoek naar de directeur en moet ook het tuchtonderzoek nog worden afgerond. Als de directeur onschuldig is, is hij nog niet van zijn ellende verlost.

Uiteraard kunnen de aantijgingen, misschien gedeeltelijk, waar zijn. In dat geval toont het verdere onderzoek dat hopelijk ondubbelzinnig aan. Maar wie iemand verdenkt of beschuldigt van een misdrijf, of de aantijging onderzoekt, moet zeer omzichtig te werk gaan. Een onschuldige aan de schandpaal nagelen, is nog erger dan een schuldige vrijuit laten gaan.

Wanneer de verdachtmakingen seksueel misbruik betreffen, in het bijzonder van minderjarigen, moet men ultravoorzichtig zijn. Talloze zaken uit het verleden tonen aan dat we in dergelijke situaties het meest kwetsbaar zijn voor morele paniek. Iedereen die er oud genoeg voor is, herinnert zich de soms volslagen absurde verhalen van de zogenaamde X-getuigen in de zaak Dutroux. Hoewel volkomen ongegrond en zonder bewijs naar voren gebracht, hechtten velen geloof aan de verhalen over pedofilienetwerken en de betrokkenheid van hooggeplaatste notabelen.

Het is niet noodzakelijk zo dat de X-getuigen leugens vertelden. De verhalen waren gefantaseerd, maar de getuigen geloofden er zeer waarschijnlijk zelf in. Uiteraard kunnen zogenaamde getuigen bewust en intentioneel verhalen verzinnen, ook over seksueel misbruik, bijvoorbeeld om een rekening met iemand te vereffenen of om zich in de belangstelling te werken. Maar uit onderzoek blijkt dat veel mensen ervan overtuigd zijn dat ze misbruikt werden, zonder dat het ooit is gebeurd.

In de jaren negentig van de vorige eeuw beweerden honderden vrouwen als kind misbruikt te zijn door hun vader of door een ander familielid. Vaak spanden ze een proces aan en werden de beschuldigden veroordeeld tot gevangenisstraffen. Uit onderzoek van geheugenpsychologen bleek evenwel dat velen onterecht werden opgesloten.

De vrouwen herinnerden zich gebeurtenissen die zich nooit hadden voorgedaan. Het is schrikwekkend gemakkelijk om mensen valse herinneringen aan te praten, zie het onderzoek van wetenschappers zoals Elisabeth Loftus en Willem Wagenaar. Therapeuten die geloofden in de foutieve Freudiaanse opvatting dat traumatische ervaringen “verdrongen” worden, maar later op allerlei manieren toch opborrelen in het bewustzijn, legden aan vrouwen met bijvoorbeeld eetstoornissen of fobieën uit dat hun aandoening vanuit dat perspectief kon begrepen worden.

Zodra men bedenkt dat er een link kan bestaan tussen een aandoening en verdrongen seksueel misbruik, ontstaat het risico dat het brein de herinnering creëert. Op basis van de foute redenering van de therapeuten overtuigden sommige beklaagden zichzelf van hun schuld. Hun redenering ging dan ongeveer als volgt: “Waarom zou mijn dochter mij ervan beschuldigen dat ik haar misbruikte toen ze een kind was? Die aantijging is zo extreem, dat kan ze niet zomaar bedenken. Ik ben haar vader, het is absurd dat ze mij dit zou aandoen mocht het niet waar zijn. Het feit dat ik er mij niets meer van herinner, bevestigt net dat het waar is. Het is immers zo immoreel, dat ik de herinnering aan mijn daden naar mijn onderbewustzijn heb verdrongen!”

Verhalen omtrent misbruik van kinderen zijn op zich reeds bijzonder beladen. Als daar bovendien andere gevoelige factoren bijkomen, dreigt de situatie al snel uit de hand te lopen. Zo werd enkele jaren geleden een juf uit het Antwerps kleuterschooltje De Blokkendoos door enkele moeders beschuldigd van misbruik. De juf pleitte volkomen onschuldig. Later onderzoek gaf haar over de hele lijn gelijk. Het feit dat de moeders die de beschuldigingen naar voren brachten moslima’s zijn, zorgde voor extra spanningen.

Verhalen over doofpotoperaties en samenzweringen zijn nooit ver weg, maar ze dreigen in het bijzonder de kop op te steken wanneer men groepen mensen tegen elkaar opzet. De hysterie omtrent de juf van De Blokkendoos werd aangewakkerd door een lid van Sharia4Belgium en enkele van zijn sympathisanten. Een ideale voedingsbodem om totaal van de pot gerukte beschuldigingen wortel te laten schieten in het hoofd van moeders die bezorgd zijn om het welzijn van hun kinderen.

Wie op een of andere wijze betrokken geraakt bij een verhaal over misbruik van kinderen, doet er goed aan zich grondig te informeren over vergelijkbare gevallen, in het bijzonder diegene waarvan later bleek dat de beschuldigingen en getuigenissen vals waren. Het kan helpen om niet mentaal te worden besmet door ongeloofwaardige insinuaties, dubieuze getuigenissen of valse beschuldigingen. Er zijn opvallend veel voorbeelden hiervan te vinden. Wie er vanop afstand naar kijkt, ziet hoe makkelijk mensen het slachtoffer worden van misverstanden, illusies en zelfs massahysterie. De verhalen worden steevast extremer naarmate meer getuigenissen worden verzameld. Het begint met grensoverschrijdend gedrag, maar al snel gaat het over satanische rituelen, netwerken en moord.

Helaas kan niemand ontkennen dat seksueel misbruik van kinderen wel degelijk voorkomt. Maar dat wil niet zeggen dat overal waar men rook meent te zien, er ook vuur is. Voormalig BBC presentator Jimmy Savile zou honderden mensen seksueel hebben aangerand, zowel kinderen als volwassenen, ook bejaarden en zelfs lijken. Alles wijst erop dat een groot aantal van de getuigenissen waar is, maar ongetwijfeld zal verder onderzoek uitwijzen dat meerdere het product zijn van confabulatie.

Wie geen tijd heeft om zich grondig te informeren over dit alles, bekijk Capturing the Friedmans, een bijwijlen verbijsterende documentaire uit 2003 die aantoont hoe complex de realiteit kan zijn en hoe snel het ongeloofwaardige voor velen aannemelijk wordt, in het bijzonder als het over seks, misbruik en macht gaat.

(Johan Braeckman is filosoof aan de UGent.)