Na de brand in Bilzen en de vele verwijzingen naar de jaren 30: de nazi's er te pas en te onpas bij sleuren, helpt niet

Historicus Nico Wouters vraagt om zorgvuldiger om te springen met historische referenties naar nazi-Duitsland. Hij reageert op de opinie van rector Herman Van Goethem die op deze manier waarschuwde voor het gevaar van populistische polemiek. Dit in de nasleep van de brandstichting in het asielcentrum van Bilzen.

opinie
Nico Wouters
Historicus Nico Wouters is expert Tweede Wereldoorlog. Hij werkt bij CegeSoma, Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij.

Met een bijdrage van 15 november 2019 (‘De politieke pyromanen van de jaren 30 zijn terug van weggeweest’) reageert de Antwerpse rector Herman van Goethem op de brandstichting in het asielcentrum in Bilzen. Steunend op de parallellen tussen onze tijd en de jaren 1930, waarschuwt hij voor het gevaar van populistische polemiek. 

Parallellen met de jaren 1930 zijn een slechte raadgever

Parallellen zien met de jaren 1930 is niet nieuw. In zijn boek "de schaduw van het Interbellum" (2017) wijst de Leuvense historicus Emmanuel Gerard daar al op. Zo werd bijvoorbeeld het economisch beleid in België na de crisis van 1974 deels bepaald door de jaren 1930. Zo werd de verkiezings­overwinning van het Vlaams Blok van 24 november 1991 op één lijn geplaatst met die van 24 mei 1936, toen het Vlaams Nationaal Blok en Rex respectievelijk 16 en 21 zetels behaalden.  

De huidige opkomst van radicaal-populisme veroorzaakt een nieuwe golf van het "jaren 1930-denken"

Het "cordon sanitaire" dat daarna tot stand kwam, vond trouwens ook inspiratie in de jaren 1930. De verschillende antwoorden op de financieel-economische crisis van 2008 in de Verenigde Staten en Europa werden deels ook veroorzaakt door de heel verschillende lessen uit de jaren dertig. En de huidige opkomst van radicaal-populisme veroorzaakt een nieuwe golf van dit "jaren 1930-denken".

Wat daarbij geleidelijk steeds sterker werd, zijn de absolute morele standaarden die worden gekleefd op die historische lessen. Dat is vooral veranderd na de herdenkingen van 1995 (50 jaar einde van de Tweede Wereldoorlog). Die lanceerden een nieuwe herinneringscultuur waarbij de Tweede Wereldoorlog ons morele ijkpunt werd. Dat leidde trouwens tot een geleidelijke stijging van de referenties naar de Tweede Wereldoorlog in ons publieke debat.

Het punt is wel dat je met evenveel legitimiteit ook de fundamentele verschillen met de jaren 1930 kan benadrukken

Van Goethem is uiteraard een uitstekend historicus en zijn vergelijking met de jaren 1930 is op zich correct. Het punt is wel dat je met evenveel legitimiteit ook de fundamentele verschillen met de jaren 1930 kan benadrukken. Het hangt er maar van af welke focus je gebruikt en welke elementen je naar voren wil halen. Dat maakt van dit soort historische parallellen vaak een interessante intellectuele oefening maar een zeer problematische raadgever voor vandaag. 

De morele fixatie van de Tweede Wereldoorlog

Er lijkt me echter vandaag een groter probleem te zijn ontstaan met deze historische referenties. Er wordt in de historische parallel met de jaren 1930 en 1940 – terecht – vaak verwezen naar de opgezweepte polarisering : de opruiende taal, de polemiek en de impact van massamedia. Daar zit echter een levensgrote tegenstelling. Twee dossiers – de  brand in het Bilzense asielcentrum en de cultuurbesparingen – geven me meteen de concrete voorbeeldjes. 

Referenties naar nazi-Duitsland raken uitgehold als je ze te pas en te onpas gebruikt

Volgens een opiniepeiling vindt 97% van de Vlamingen de brand in het Bilzense asielcentrum verwerpelijk. Ondanks het feit dat niemand dus overtuigd moet worden dat dit absoluut niet kan, schakelde Bart Somers toch meteen naar de hoogste versnelling. De expliciete parallel met de brand in de Rijksdag in nazi-Duitsland was blijkbaar een bal die binnengekopt moest worden. Het concrete gevolg van die referentie was overigens dat Bart Somers meteen een zware bedreiging ontving. Peter De Roover deed op vrijdag de uitspraak dat hedendaagse kunstenaars te weinig met schoonheid bezig zouden zijn.

In plaats van hem met argumenten te counteren – wat in dit specifieke geval bijna té gemakkelijk zou zijn geweest – vond Katia Segers, mediaspecialist van de SP.A in het Vlaams Parlement, het nodig haar afwijzing te communiceren middels een nazi-referentie. De uitspraak van De Roover deed haar immers denken aan het nazi-beleid rond de 'entartete Kunst'. Dit zijn enkel twee voorbeelden van de laatste drie dagen. Kijkend naar de afgelopen jaren zijn er tal van dit soort nazi-referenties te verzamelen.

De erfenis van de Tweede Wereldoorlog dreigt steeds meer een theaterstuk te worden waarin elke partij perfect het eigen script volgt

Mijn punt is hier niet om de validiteit van die "historische parallellen" te bekijken, wel om de interne contradictie aan te duiden.

  • Ten eerste raken deze referenties uitgehold als je ze te pas en te onpas gebruikt. Als je dan die termen écht nodig hebt, bestaat het gevaar dat ze niet meer ernstig genomen worden. 
  • Ten tweede en vooral, is het effect meestal contraproductief. Als in de parallellen met de jaren dertig wordt opgeroepen tot minder polemiek, tot matiging van opruiende taal, tot een deftig en rationeel meningsverschil, is het dan niet contraproductief de tegenstander te "nazificeren"? 

Voor rechts zijn de parallellen met de Tweede Wereldoorlog handig om in de comfortabele slachtofferrol te kruipen

De erfenis van de Tweede Wereldoorlog dreigt steeds meer een theaterstuk te worden waarin elke partij perfect het eigen script volgt. De morele fixatie op de Tweede Wereldoorlog zorgt bijna voor een pavlov-reflex.

  • Voor links is de Tweede Wereldoorlog vandaag een handige morele stok: het verleent instant gravitas aan je betoog en het verzekert je van media-aandacht. 
  • Voor rechts zijn de parallellen met de Tweede Wereldoorlog handig om in de comfortabele slachtofferrol te kruipen waarin de zogenaamde linkse gedachtepolitie hen zet. En het opent overigens ook weer de deur om de oude beeldvorming – over de anti-Vlaamse repressie bijvoorbeeld – binnen te loodsen.

Te pas en te onpas de jaren dertig en WO II betrekken op ons hedendaagse debat is een zwaktebod. Het maskeert het onvermogen om democratische meningsverschillen recht in de ogen te zien. Kunnen we daarom in het licht van de huidige problemen iets zorgvuldiger omspringen met dit soort historische referenties? En bijvoorbeeld alvast stoppen met overal de nazi’s erbij te sleuren? Het publieke democratische debat zal erbij gebaat zijn.

1938 AP

VRT NWS wil op vrtnws.be een bijdrage leveren aan het maatschappelijk debat over actuele thema’s. Omdat we het belangrijk vinden om verschillende stemmen en meningen te horen publiceren we regelmatig opinieteksten. Elke auteur schrijft in eigen naam of in die van zijn vereniging. Zij zijn verantwoordelijk voor de inhoud van de tekst. Wilt u graag zelf een opiniestuk publiceren, contacteer dan VRT NWS via moderator@vrt.be.

Meest gelezen