Staan de Vlaamse media aan de kant van Oekraïne in de oorlog? En waarom reist Jan Balliauw niet naar Rusland? 

In de nieuwsberichtgeving van de Vlaamse media wordt er vaak erg negatief bericht over het Russische leger en lijkt het Oekraïense leger heilig. Of dat gevoel hebben sommige lezers, luisteraars en kijkers toch. Dat keert regelmatig terug in de reacties op sociale media en in vragen aan de redactie van VRT NWS.

Nieuwsconsumenten worden overspoeld met verhalen over Russische oorlogsmisdaden en propaganda, maar gaat het Oekraïense leger dan nooit in de fout? "Voor journalisten is dat een erg moeilijke evenwichtsoefening", klinkt het bij Stijn Joye, professor Communicatiewetenschappen aan de Universiteit Gent.

 "De toon in de berichtgeving door westerse media hangt vaak samen met de hierarchy of suffering", legt professor Stijn Joye uit. Hij is gespecialiseerd in internationaal nieuws en berichtgeving over rampen.

"Slachtoffers worden daarbij door nieuwsconsumenten ingedeeld in groepen. Er is daarbij een "wij", een groep waarmee we ons cultureel en geografisch beter kunnen identificeren, en een "zij", waarbij dat veel minder het geval is. Wij kunnen ons cultureel en geografisch beter identificeren met Oekraïne, waardoor ze tot de "wij"-groep behoren."

In deze oorlog is ook duidelijk sprake van een agressor en een slachtoffer. Het is Rusland dat Oekraïne binnenvalt, en niet andersom. "Dat speelt zeker ook een belangrijke rol. Daardoor is er ook meer sympathie voor de Oekraïense zaak", meent Joye. 

"Toch vindt er ook een verschuiving plaats in die sympathieke gevoelens ten opzichte van Oekraïne", gaat Joye verder. "Toen de oorlog bij ons torenhoge energieprijzen veroorzaakte, gingen steeds meer en meer stemmen op tegen de westerse sancties tegen Rusland."

"Dat hoeft op zich niet te verbazen", vindt Joye. "In het begin leek de oorlog voor velen een ver-van-je-bedshow. Plots hebben de stijgende energieprijzen een grote impact op het gezinsleven hier. Daarom komt de oorlog plots heel dichtbij en voelen mensen de gevolgen ervan."

"De berichtgeving in het Westen over de oorlog is dus zeker niet objectief", concludeert Stijn Joye. Dat kan ook niet. Wel moeten journalisten onpartijdigheid nastreven. "De berichtgeving is afhankelijk van journalisten die in moeilijke omstandigheden moeten werken. Bovendien halen ze het merendeel van hun informatie uit een regime dat moet vechten voor zijn voortbestaan. Het is nodig dat de media, ook in Vlaanderen, in eigen boezem kijken en kritisch blijven voor het nieuws."

Journalisten moeten werken met de middelen die voorhanden zijn. In veel gevallen baseren ze zich op hun netwerk ter plaatse en het materiaal van internationale persagentschappen. De internationale agentschappen hebben journalisten ter plaatse die snel kunnen schakelen als er iets gebeurt.

Ook VRT NWS-journalisten trekken geregeld naar oorlogsgebied. Zo gingen verslaggevers als Jan Balliauw, Marijn Trio, Inge Vrancken, Tom Van de Weghe en Rudi Vranckx al geregeld naar Oekraïne. Daar zagen ze met hun eigen ogen hoe de oorlog er dood en verderf blijft zaaien. 

"Wel naar Oekraïne, maar waarom dan niet naar Rusland?", zou je kunnen denken. Voor alle duidelijkheid: voor de Russische inval in Oekraïne reisden ook onze journalisten vaak naar Rusland. Sinds het begin van de oorlog gaat dat echter niet meer zo eenvoudig.

"Het is voor buitenlandse journalisten heel erg moeilijk om onafhankelijk in Rusland te werken", vertelt Jan Balliauw, Ruslandkenner bij VRT NWS. "Sinds het begin van de oorlog krijgen journalisten er heel erg moeilijk een accreditatie (een vergunning waardoor je als journalist je werk kan doen, red.). Alleen buitenlandse journalisten die in Rusland gedomicilieerd zijn, kunnen die nog verkrijgen."

Maar ook die geaccrediteerde journalisten stoten steeds vaker op beperkingen. Het Kremlin en de lokale overheden controleren nauwgezet wat er geschreven wordt en op antenne gaat. 

"Het is in Rusland zo goed als onmogelijk om kritiek te geven op de overheid", gaat Balliauw verder. "In Oekraïne is dat niet zo. Daar kunnen (buitenlandse) journalisten relatief goed hun werk doen. Lokale journalisten zijn natuurlijk niet helemaal onpartijdig, want hun land is in oorlog. Maar toch gaan er ook kritische stemmen op, zoals de krant The Kyiv Independent, die af en toe kritische vragen durft te stellen. In Rusland kan dat niet." 

In maart 2022 zagen ook enkele grote internationale nieuwsmedia zich genoodzaakt om Rusland te verlaten. CBS News, ABC News, BBC, CNN of Bloomberg: het waren maar enkele grote nieuwsorganisaties die besloten hebben om hun activiteiten in Rusland op zijn minst tijdelijk stop te zetten. 

De reden voor hun vertrek? Een nieuwe Russische wet waarbij zware celstraffen kunnen worden opgelegd aan journalisten voor hun berichtgeving over de oorlog in Oekraïne. Jan Balliauw was begin maart ook heel kort in Rusland, maar keerde terug omdat hij geen accreditatie kreeg en er dus niet mocht werken als journalist. De nieuwe wet was een extra argument om snel terug te keren.

Ook de oprichter van de Russische krant The Moscow Times Derk Sauer werd het plots erg heet onder de voeten. Na meer dan dertig jaar moest de Nederlander zijn thuishaven Rusland verlaten. "Rusland moeten verlaten onder zulke omstandigheden is heel droevig", vertelde Sauer in "Laat". Hij moest noodgedwongen zijn werkzaamheden verderzetten vanuit Nederland. 

Informatie uit Oekraïne is dus vaak makkelijker voorhanden dan informatie uit Rusland. Journalisten kunnen er ook ter plaatse gaan om zaken onafhankelijk te verifiëren. Oorlogsgruwel, zoals de slachtpartij in Boetsja, bereikt westerse kijkers dan ook veel gemakkelijker. 

Doordat er veel minder westerse journalisten zich aan de andere kant van het front bevinden, bereikt informatie uit Rusland ons veel moeilijker en kan die ook niet onafhankelijk worden geverifieerd.

"Ja", meent de nieuwsombudsman van VRT NWS, Bert Lauwers. De nieuwsombudsman behandelt onafhankelijk vragen, opmerkingen en klachten van kijkers over programma's en platformen van VRT NWS.

"We ontvangen geregeld klachten over de aanpak van de oorlog in Oekraïne", reageert Lauwers. "Zo zou de redactie bepaalde zaken te zwart/wit voorstellen, of te veel de kaart trekken van Oekraïne. Uiteraard werkt de redactie niet in een luchtledig vacuüm, maar ze heeft wel de verplichting om onpartijdig te zijn."

Onpartijdigheid is niet hetzelfde als neutraal of zogenoemde neutraliteit. "Concreet betekent het dat de redactie even kritisch is voor elke partij in een conflict: dus niet alleen voor Rusland, ook voor Oekraïne. Dat heeft de redactie wel degelijk gedaan. Om een voorbeeld te noemen: het Azov-bataljon (een extreemrechtse groepering binnen het Oekraïense leger, red.) is nooit voorgesteld als gewone Oekraïense soldaten."

Verder verwijst de nieuwsombudsman ook naar de "checks" die de desinformatiecel van onze redactie vaak uitvoert. Die verhalen behandelden onder meer de mogelijke executie van Russische soldaten door het Oekraïense leger en verschillende propagandaverhalen die door Oekraïne verspreid werden.