Merkel IV: de regering die eigenlijk zou moeten vallen

De CDU, CSU en SPD zijn bezig aan hun derde regering op vier. Maar nooit reden ze zo een brokkenparcours. De GroKo, zoals die in de volksmond genoemd wordt als afkorting van "grote coalitie", lijkt elke vorm van logische samenhang kwijt. Althans, als het van de basis van die partijen afhangt. De leiders zelf kunnen het nog verbazend goed met elkaar vinden. 

Aanleiding voor de meest recente crisis zijn de gebeurtenissen eind vorige maand in Chemnitz. In de Oost-Duitse stad was het dagen onrustig, nadat een Duitse man gedood werd door een Syriër of Irakees. De dood bracht een aantal dagen een grote horde rechtse tot zeer rechtse betogers op de been en een even grote linkse tot zeer linkse tegenbetoging. (Lees verder onder de foto.)

Maar vooral de rechtse betoging liep in de kijker: politici van de AfD liepen samen met neo-nazi’s in dezelfde optocht. De grootste oppositiepartij met de meest duistere kant van de Duitse samenleving: het was ongezien in de Bondsrepubliek.

Bovendien was het niet zomaar een optocht: vrij snel bleek uit een filmpje van de betoging dat “mensen die er vreemd uitzagen opgejaagd werden door de woeste rechtse menigte”. De politieke reacties waren niet min. “Er is sprake geweest van een heksenjacht op mensen van vreemde origine en daar is in Duitsland geen plaats voor”, sprak kanselier Merkel.

Ook tijdens het debat over de begroting in het parlement, bij de start van het nieuwe parlementaire jaar, ging het vooral over de gevoelens na Chemnitz, vooral over de “nazi’s van de AfD versus de andere om ter felst niet-nazi’s”. Daarna volgde nog wat theater en emotie. Ja, dat is het Duitse parlement dezer dagen. 

Maar de hoofdvogel was voor Hans-Georg Maassen, hoofd van de Duitse veiligheidsdienst. Hij trok in de krant Bild – nog steeds Duitslands grootste – de “heksenjacht op vreemdelingen” in twijfel: volgens hem was er geen ‘heksenjacht’. En de discussie ging verder dan de semantiek: Maassen trok ook de echtheid van het filmpje dat dat moest bewijzen in twijfel.

Daarmee ging het hoofd van de veiligheidsdienst radicaal in tegen de grote baas, kanselier Merkel zelf. Bovendien was het niet de eerste keer dat Maassen in opspraak kwam: zo had hij eerder al ‘voor zijn functie onnodige’ contacten met politici van de AfD. De combinatie van die beide deed aan de linkerkant van het politieke spectrum de emmer overlopen: “Maassen moest ontslagen worden”. (Lees verder onder de foto.)

Dat was ook de visie van coalitiepartij SPD. Alleen dachten de andere partners daar niet hetzelfde over. Kanselier Merkel – zelf tegengesproken door Maassen – kon de SPD wel volgen, maar niet iedereen binnen haar CDU dacht daar hetzelfde over. En is er nog de CSU: minister van Binnenlandse Zaken Horst Seehofer, de directe baas van Maassen, zag geen reden tot ontslag. Een nieuwe netelige situatie voor de regering. 

De oplossing was een Duits compromis ‘op zijn Belgisch’: Maassen moest opstappen in zijn functie als hoofd van de binnenlandse veiligheid. De SPD tevreden, dus. Maar om het gezicht van Binnenlandminister Seehofer en zijn CSU te redden, mocht Maassen niet geofferd worden. Dus werd hij ‘gepromoveerd’ tot staatssecretaris op het ministerie bij Seehofer en daarvoor werd een man met een SPD-etiket op 55 met pensioen gestuurd. Iedereen zijn offer, iedereen zijn doelpunt. 

Alleen blijken de leden van de SPD, de basis van de sociaaldemocraten, daar geen vrede meer mee te nemen. Dat iemand die ‘onterecht neo-nazi’s verdedigt’ niet gedwongen wordt tot ontslag zonder een offer van de partij, dat de SPD mee goedkeurt dat zo iemand gepromoveerd wordt: dat gaat er bij rode basis echt niet meer in. 

“Het was een kwestie van de regering redden. Ik wil de regering niet laten vallen over deze zaak,” zei voorzitster Nahles. Een pragmatische en best te verdedigen beslissing. Maar niet voldoende om de achterban te sussen. Die willen Maassen gewoon weg, zonder offer. 

Uiteindelijk is Nahles nu vanmiddag toch overstag gegaan: de deal moet opnieuw onderhandeld worden. Ze volgt daarmee de achterban. "De vele negatieve reacties uit de bevolking tonen aan dat we verkeerd waren", zegt Nahles. Daarmee verwijst ze het compromis naar de prullenmand.

Nu zijn er verschillende scenario's mogelijk: ofwel geeft de CSU met Horst Seehofer toe, ofwel geeft Nahles na onderhandelingen toe dat het opnieuw mislukt is. De spanning in de regering is in elk geval te snijden.

Bondskanselier Merkel liet vanavond weten zij samen met de leiders van regeringspartijen dit weekend een oplossing willen vinden om een streep te trekken onder het Maassen-schandaal.

En in het slechtste geval valt de regering en komen er nieuwe verkiezingen. Maar bij nieuwe verkiezingen heeft niemand iets te winnen, behalve de AfD. (Lees verder onder de foto.)

Vrolijk zal behalve de AfD geen enkele partij worden van de meest recente ‘Deutschlandtrend’ van de ARD. Want wat hebben Chemnitz, Maassen, de debatten in het parlement hen opgeleverd? Dat de met alle zonden van Oder tot Rijn beladen AfD sterker wordt. Vooral de drie coalitiepartijen, die allebei historisch lage cijfers laten optekenen, komen er slechter uit. (lees verder onder de grafiek)

En dus heeft Andrea Nahles in se gelijk, als ze zegt dat het niet verstandig is de regering te laten vallen: als de peiling klopt – en die zitten er zelden echt naast – dan dreigt de SPD opnieuw te verliezen en een nieuw historisch dieptepunt te bereiken. Hetzelfde geldt voor de CDU en CSU. De huidige coalitie – de GroKo – dreigt zelfs haar meerderheid te verliezen. Ook dat zou uniek zijn in de Duitse politieke geschiedenis. Tot begin deze eeuw bestonden coalities doorgaans uit een van de twee grote partijen met een kleine partij die nauw aansluit: CDU/CSU-FDP of SPD-Groenen. Daarna kwam een periode van de grote coalities, de twee grote samen, omdat het oude systeem niet meer volstond. 

Als nu ook de twee grote partijen al samen geen meerderheid meer kunnen vormen, dan betekent dat ook in Duitsland het einde van een tijdperk van meer dan 70 jaar. Dat nu ook de immer rationele Duitsers zich meer en meer afkeren van de traditionele compromispolitiek, kan twee dingen betekenen: ofwel zijn ze er echt een potje aan het van maken ofwel beleeft Duitsland wat zijn buurlanden al decennia vroeger meemaakten. (lees verder onder de foto)

Een perfect signaal om aan die verzuchtingen te voldoen, zou de val van de regering kunnen zijn: “het volk is het compromis beu, wij ook”. Maar dan dreigen de grote partijen hun macht te verliezen en dreigt vooral chaos. Het is de lijm waarmee de coalitie gesmeed is: we moeten wel, anders wordt het erger. Het is de lijm waar nu nog eens aan getrokken wordt.

Het is wel duidelijk dat de Duitse politiek en pers nog steeds op zoek zijn naar een manier om met de AfD, het ‘nieuwe-rechts’, om te gaan. Dat de Duitse geschiedenis het er niet gemakkelijker op maakt, spreekt voor zich.

Maar de krampachtige manier waarop de verwijten de laatste weken door de lucht slingeren, de manier waarop symbooldossiers behandeld worden, de “reductio ad Hitlerum” die steeds banaler wordt bovengehaald: Duitsland bereikt op dat vlak een nieuw hoogtepunt. Dat de regering dreigt te vallen over Maassen, is daar het perfecte voorbeeld van. Dat de AfD daar van profiteert ook. Er zijn immers steeds meer en meer “zeer slechte en zeer goeie Duitsers”. 

Beluister de laatste staan van zaken die VRT NWS-Duitslandexpert Jeroen Reygaert gaf in het Radio 1-programma "De wereld vandaag":