Wie is Gülen, het "zwarte beest" van Erdogan?

De toch wel verrassende couppoging van vrijdagavond werd door veel analisten meteen in verband gebracht met machtige elementen binnen het Turkse leger, die zich beschouwen als erfgenaam van de seculiere republiek van voormalig president Mustafa Kemal, ook Atatürk genoemd. Die kwam zelf door een staatsgreep aan de macht en in 1960, 1971, 1980 en 1997 aarzelde het leger niet om de macht te grijpen als het dat nodig achtte.

Terwijl de staatsgreep nog bezig was, legde de belaagde Turkse moslimpresident Erdogan echter meteen de schuld bij de geestelijke Fethullah Gülen, die sinds 1999 in ballingschap in de Verenigde Staten woont.

Dat lijkt vreemd, want Gülen is zeker geen secularist naar het model van Atatürk, maar speelt een eigen en niet altijd duidelijke rol in Turkije. Meer nog dan op het leger is Erdogan echter gebeten op de erg invloedrijke geestelijke die nochtans jarenlang zijn "compagnon de route" was op de weg naar de macht. 

De heksenjacht die het regime van Erdogan nu heeft ingezet, viseert echter vooral het uitgebreide netwerk van Gülen -in Turkije en ook daarbuiten zoals de rellen in Beringen en Nederland- aantonen. Dat er meteen duizenden mensen worden opgepakt -niet enkel in legerkringen, maar ook in het gerechtsapparaat en de media- doen vermoeden dat de lijsten met "arrestanten" al wel een tijdje eerder zijn opgesteld.

De 75-jarige Fethullah Gülen wijst vanuit de VS alle verantwoordelijkheid voor de staatsgreep af. Hij merkt op dat hij zich altijd tegen geweld gekeerd heeft en zelf genoeg geleden heeft tijdens staatsgrepen uit het verleden. Gülen sluit zelfs niet uit dat het regime van Erdogan de coup zelf heeft geënsceneerd om daarna zelf de macht te grijpen.

Sinds de jaren 50 heeft Gülen in en buiten Turkije een groot netwerk van organisaties uitgebouwd. Hji wordt vaak omschreven als een "liberale moslimgeestelijke", maar dat klopt niet helemaal. Ethisch is Gülen eerder traditioneel conservatief, maar anderzijds propageert hij wel een "intellectuele verlichting" die hand in hand moet gaan met spiritualiteit en religie, maar ook met de moderne wetenschap.

In zijn toespraken en op het internet toont Gülen zich voorstander van pluralisme en democratie. Dat is opvallend in een tijd waarin oerconservatief moslimfundamentalisme en jihadisme hoogtij vieren en het denken van velen op nul willen zetten.

Gülen daarentegen ziet drie redenen voor die conflicttendens: onwetendheid, armoede en verdeeldheid. Om dat te counteren heeft hij een breed netwerk van humanitaire organisaties, scholen, culturele organisaties en media (zoals de Turkse krant Zaman) uitgebouwd. De geestelijke pleit ook voor een dialoog met andere "volkeren van het Boek" zoals christenen en joden en heeft onder meer paus Johannes-Paulus II, de Grieks-orthodoxe patriarch Bartholomaios en joodse rabbijnen ontmoet. 

Het is net dat invloedrijke netwerk dat de Turkse president Erdogan op de zenuwen werkt en dat hij nu absoluut wil vernietigen. Of Gülen nu betrokken was bij de coup of niet, doet voor Erdogan niet terzake.

Gülen heeft vooral aanhang in meer geschoolde mensen van Turkse afkomst zoals academici, studenten, leraren, journalisten en zakenlui. Zijn netwerk ondersteunde de opgang van de AKP-partij van Tayyip Erdogan, die het dan weer eerder moet hebben van de lagere klassen.

Onder meer dankzij dat netwerk kwam Erdogan in 2003 aan de macht en kon hij de macht behouden, daar waar zijn islamitische voorganger Necmettin Erbakan in 1997 door de legertop de wacht werd aangezegd.

De breuk tussen Erdogan en Gülen kwam er in 2010 toen de geestelijke Erdogan verweet dat hij zijn beloften inzake een meer democratisch model niet nakwam. Daarna ging het steeds meer bergaf toen Gülen Erdogans regime ook corruptie, wanbeheer en megalomaan machtsstreven verweet evenals het wurgen van de media. De islamitische quasi-eenpartijstaat die Erdogan nu nastreeft, samen met het uitschakelen van alle kritische oppositie en media en de poging om een krachtig presidentieel regime te installeren, vereisen blijkbaar een uitschakeling van het Gülennetwerk. 

Dat extreme moslimstemmen Gülen er ook van beschuldigen om een instrument te zijn van niet-moslims of zelfs van de CIA kan vergaande gevolgen hebben voor de relaties tussen de Verenigde Staten en Europa enerzijds en Turkije anderzijds. Erdogan mag dan opnieuw de teugels aantrekken, feit is wel dat de staat die hij beheert, steeds meer begint te desintegreren onder etnische, sociale, economische, politieke en internationale spanningen. Dat is slecht nieuws, niet enkel voor de Turken, maar ook voor de NAVO en Europa en de erg ontvlambare regio in het algemeen.