NAVO bestaat vandaag 75 jaar, maar is het bondgenootschap nog een lang leven beschoren?

Washington D.C., 4 april 1949. Onder het toeziend oog van de Amerikaanse president Harry Truman en vicepresident Alben Barkley zet de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Dean Acheson zijn handtekening onder het Noord-Atlantische Verdrag. Rondom hem kijken de buitenlandministers en ambassadeurs van de andere 11 stichtende landen goedkeurend toe. 

Ook België zet die dag zijn handtekening onder het document dat de internationale samenwerking tussen Europese en Noord-Amerikaanse landen vastlegt. “Een goede zaak voor de vrede” en “een schild tegen agressie”, zo omschrijft Truman het nieuwe bondgenootschap. Het enthousiasme over de nieuwe samenwerking is groot, maar blijft daar precies 75 jaar nog veel van over?

Wanneer de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie driekwart eeuw geleden haar levenslicht ziet, hebben 2 grote wereldoorlogen een spoor van vernieling op het Europese continent nagelaten. De oorlogen hebben bondgenootschappen stevig op de proef gesteld en veel partnerrelaties komen gehavend uit de strijd. De wereld is nu verdeeld in twee grote machtsblokken: de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. 

Vaak wordt gezegd dat de NAVO werd opgericht als een reactie op de concurrentie tussen die 2 grootmachten, maar dat klopt slechts voor een deel. Het échte doel van het Noord-Atlantische militaire bondgenootschap ging veel verder. 

Het moest een nieuwe opflakkering van nationalistisch militarisme, zoals onder het bewind van Adolf Hitler in de jaren 1930 en 1940, tegengaan door een sterke Amerikaanse aanwezigheid op het Europese continent. Al moet het wel gezegd worden: de NAVO moest ook vooral de expansiedrift van de Sovjets indammen. 

Met het verdrag werden enkele belangrijke basisprincipes van de NAVO vastgelegd. Een ervan was de flexibiliteit van het bondgenootschap. De organisatie moest zich kunnen aanpassen aan de snel veranderende geopolitieke omstandigheden en bedreigingen, en in staat zijn om verschillende soorten uitdagingen aan te pakken.

Het meest bekende onderdeel van dat flexibiliteitsprincipe is het niet onbesproken ‘artikel 5’ van het Handvest. Artikel 5 voorziet veiligheidsgaranties voor de NAVO-partnerlanden. Het gaat uit van het principe dat een aanval tegen een van de lidstaten gelijkstaat aan een aanval tegen alle NAVO-landen. De landen beloven om hun militaire krachten te bundelen en dreigen met een collectieve reactie tegen elke vorm van agressie. 

Artikel 5 schept een sterke cohesie en verplichting tussen de lidstaten, waardoor ze flexibel kunnen reageren op bedreigingen tegen elk lid. Al is de veiligheidsgarantie die artikel 5 biedt geen automatisme. Alle NAVO-partners moeten unaniem hun goedkeuring geven vooraleer het artikel ingeroepen kan worden. Volgens een omgekeerde redenering kan dus elk land een veto uitspreken tegen die collectieve beveiliging. 

De formule lijkt succes te hebben. In de eerste 10 jaar van haar bestaan breidt de alliantie uit met nog eens drie landen: Griekenland, Turkije en (West-)Duitsland. Onder de veiligheidsparaplu van de NAVO en dankzij buitenlandse hulp keert langzaamaan de politieke stabiliteit terug naar West-Europa en begint het naoorlogse economische herstel. 

Toch is niet iedereen fan van het groeiende succes van de NAVO. In de Sovjet-Unie houden ze de uitbreidende NAVO met argusogen in de gaten. Het leidt in 1955 uiteindelijk tot de oprichting van het Warschaupact, de Russische tegenhanger van de NAVO. Op een na alle communistische landen in Oost-Europa zijn lid, enkel Joegoslavië houdt zich erbuiten. Het veroorzaakt een ongemakkelijke impasse, die uiteindelijk leidt tot de bouw van de Berlijnse Muur in 1961.

Ook in Frankrijk groeit op een bepaald moment scepticisme ten opzichte van het bondgenootschap. Onder het leiderschap van president Charles de Gaulle in 1958 ontstaat er discussie over de rol van het land binnen de NAVO. Frankrijk wil het heft opnieuw in eigen handen nemen en meer controle krijgen over de eigen veiligheid en defensie. In 1966 trekt het land zich terug uit de militaire structuur van de NAVO. Helemaal weg is stichtend lid Frankrijk niet, maar het hoofdkwartier, dat tot dan dicht bij Versailles in Parijs ligt, moet wel verhuizen en krijgt een plaatsje in Brussel.

In 2009 kondigt de Franse president Nicolas Sarkozy aan dat Frankrijk zal terugkeren naar de militaire geïntegreerde structuur van de NAVO. Voor het bondgenootschap is de stap een erkenning van het belang van internationale samenwerking in de moderne veiligheidsomgeving en als een manier om de Franse invloed binnen de NAVO te vergroten.

In 1989 valt de muur en verandert de veiligheidssituatie in Europa drastisch. Na de Koude Oorlog moet het bondgenootschap zich heruitvinden. “Is het bondgenootschap wel nog relevant nu de Sovjet-Unie, de grote vijand van de VS, volledig geïmplodeerd is?”, denken velen.

Onder toenmalig NAVO-secretaris-generaal Manfred Wörner komt er een nieuwe focus voor de alliantie met meer aandacht voor de algemene veiligheid in Europa en daarbuiten. In de jaren 90 komt de NAVO tussenbeide in voormalig Joegoslavië, Bosnië en Kosovo, allemaal landen die geen partner zijn van het bondgenootschap. In dat verhaal wordt Rusland niet langer gezien als een vijand, maar als partner.

Toch wordt de flexibiliteit van de alliantie pas echt op de proef gesteld kort na het aanbreken van een nieuwe eeuw. Wanneer New York op 11 september 2001 wordt opgeschrikt door de terroristische aanval op de Twin Towers, wordt artikel 5 voor de eerste keer toegepast. De NAVO neemt de leiding over de Internationale Veiligheidsondersteuningsmacht (ISAF) in Afghanistan in 2003 over van de VS. Dit leidt tot een langdurige betrokkenheid van de NAVO bij Afghanistan om stabiliteit en veiligheid te brengen in het land en terrorisme te bestrijden. 

“De bondgenoten van de NAVO steunden op dat moment een bondgenoot die aangevallen werd, alleen was dat onder volledig andere omstandigheden dan de auteurs van artikel 5 in 1949 voor ogen hadden”, vertelt oud-secretaris-generaal Lord Robertson tijdens een gastcollege in 2011. “Die dag is de wereld veranderd, net als de NAVO die zich moest aanpassen aan die nieuwe wereld.”

Al 75 jaar lang biedt de NAVO veiligheidsgaranties voor haar lidstaten. Door de jaren heen is het bondgenootschap verder uitgebreid en vandaag telt het 32 partnerlanden. Ongeveer 950 miljoen inwoners worden beschermd door artikel 5, een aanval tegen één, is een aanval tegen allen.

Ook vandaag blijft de NAVO sleutelen aan dat flexibiliteitsprincipe. Op die manier wil de alliantie relevant blijven. In 2022 worden naar aanleiding van de Russische agressie in Oekraïne en de veranderende machtsverhoudingen met China opnieuw enkele veranderingen doorgevoerd. Met twee nieuwe lidstaten, Zweden en Finland, is de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie groter dan ooit. 

Toch staat de NAVO voor enkele grote uitdagingen. De dreigementen van de Amerikaanse presidentskandidaat Donald Trump aan het adres van de NAVO-landen bijvoorbeeld. Zo zei hij dat de NAVO-lidstaten hun defensie-uitgaven weer op peil moeten brengen als ze willen kunnen rekenen op Amerikaanse steun. “Ik zei dat ik hen inderdaad niet zou beschermen en dat ik hen (Rusland, red.) zou aanmoedigen om te doen wat ze willen”, zegt Trump. “Bijna een oorlogsverklaring aan de NAVO-landen”, noemde professor internationale politiek David Criekemans die uitspraak.

Mocht Trump opnieuw president worden, dan kan een breuk ontstaan tussen de Europese partners en hun Amerikaanse bondgenoot, op dit moment de grootste geldschieter van de NAVO.

"De uitspraken van Trump zijn een wake-up call”, vindt Criekemans. “De Europese veiligheid is extreem afhankelijk van het Amerikaanse engagement. De VS zag Europa altijd als een soort vooruitgeschoven basis, maar wat als de VS daar nu niet meer in gelooft? Dan wordt het scenario dat Europa alleen komt te staan steeds waarschijnlijker."

Misschien komt Rusland wel in de verleiding om de NAVO te testen als de Verenigde Staten laten verstaan dat ze geen troepen naar Europa zullen sturen? 

Ook de grootschalige Russische inval in Oekraïne plaatst het bondgenootschap voor een moeilijke keuze: zal Oekraïne zich binnenkort NAVO-lid mogen noemen? Tot nog toe was NAVO daar redelijk duidelijk over. Op lange termijn kan Oekraïne lid worden, maar niet zolang Rusland oorlog voert tegen het land. Volgens de NAVO zou het lidmaatschap van Oekraïne immers kunnen leiden tot een onvermijdelijke en directe confrontatie met de troepen van het Kremlin, en het vreest dat die confrontatie kan leiden tot het inzetten van nucleaire wapens.

Volgens CEPA, het Centrum voor de Analyse van het Europees Beleid, is die aanpak niet de juiste. “Het stuurt het signaal naar de Russische president Vladimir Poetin dat hij moet blijven vechten”, schrijf het. “Zo lang hij dat doet, zal de NAVO Oekraïne niet toelaten als lid. In dat geval blijft Poetin het gevoel hebben dat hij de oorlog kan winnen.”

“De NAVO moet net het tegenovergestelde laten uitschijnen, dat ongeacht wat Poetin zal doen, hij Oekraïne nooit zal kunnen verslaan”, klinkt het nog. “Stappen zetten in de richting van Oekraïens lidmaatschap van de NAVO kan dat signaal kracht bijzetten.”

Stof om over na te denken, dus. Al betekent lidmaatschap van de NAVO niet meteen dat de partnerlanden ook grondtroepen zullen sturen naar Oekraïne, zelfs niet als artikel 5 wordt ingeroepen. In Oekraïne, een groot land met een even grote bevolking, zijn ook veel andere opties behalve het inzetten van NAVO-troepen. Veel zaken doen we nu al, zoals het massaal leveren van militair materieel, het bieden van opleidingen, financiering, logistiek… 

Na de vorige top in Vilnius vorig jaar was er zichtbare teleurstelling bij de Oekraïners. Hun voornemen om het 33e lid te worden, werd toen getemperd door de VS en Duitsland. Hoe het nu verder moet, zal mogelijk beslist worden op de NAVO-top in Washington deze zomer.

Het wordt een moment om het 75-jarige bestaan van NAVO te vieren, maar evengoed wordt er verwacht dat het bondgenootschap een duidelijke positie zal innemen over het lidmaatschap van Oekraïne.