Dood van Khashoggi is symbolische testcase voor relatie tussen het Westen en Saudi-Arabië

De Special Relationship tussen Washington en Riyad gaat al terug tot de vroege jaren 1930. Het toen nog jonge koninkrijk Saudi-Arabië hengelde naar internationale erkenning en vond die ondermeer in de VS. De Amerikanen kregen in die tijd in de gaten dat er olie onder de Arabische bodem kon zitten. Standard Oil of California verwierf een concessie om naar olie te boren - wat later resulteerde in de oprichting van onderneming ARAMCO (Arab American Company). 

Symbolisch was de ontmoeting tussen president F.D. Roosevelt, kort voor diens overlijden in februari 1945, met de Saudische koning Ibn Saud, aan boord van het Amerikaanse oorlogsschip USS Quincy. De Amerikanen beloofden de in de oorlog gehavende olie-installaties weer op te bouwen en te beschermen, en kregen in ruil een militaire voet aan de grond in het koninkrijk. 

Ondanks geopolitieke meningsverschillen, sporadische spanningen en af en toe een heuse crisis houdt die bevoorrechte relatie al bijna een eeuw stand. Olie was er de basis, de motor en het smeermiddel van. Geleidelijk verbreedde en diversifieerde die handelsstroom. Wapentuig nam er een groter aandeel in. 

De Saudische oliebronnen blijven voor Amerika en Europa ook nu nog een reden om de goede verstandhouding niet te bruuskeren. Beide blokken halen nog zo'n 8 % van hun geïmporteerde ruwe olie uit het Saudische koninkrijk. Dat is veel, maar ook niet onontbeerlijk. De grootste afzetmarkten voor de Saudische olie liggen in Azië.

Belangrijker is evenwel het aandeel van Saudi-Arabië in de globale productie (+12 %). Als de Saudi's oliekranen dicht of open draaien, kan dat de prijs van de olieproducten op de wereldmarkt meteen doen dalen of stijgen. Als ze, via de OPEC, ook andere landen tot dat soort ingrepen kunnen aanzetten, zal het effect nog groter zijn. Een hogere olieprijs is een rem op de wereldeconomie - en daar zit niemand in het Westen op te wachten.   

Omgekeerd zou een verstoring van de petroleumhandel met de EU of de VS ook de Saudi's in het vlees snijden. Nu al voelen ze hoe ze die twee blokken hun energie elders gaan zoeken of opwekken. Qua olieproductie zijn de VS nu zelf 's werelds nummer 1. En tegelijk lijkt olie in de toekomst steeds onbelangrijker te worden als energiebron. 

Juist daarom zet het koninkrijk hoog in op diversifiëring van de economie, met een ambitieus programma Saudi Vision 2030. Onder de bezielende leiding van kroonprins Mohammed bin Salman hoopte het daarvoor massaal veel buitenlandse investeringen aan te trekken. Voorlopig lukt dat niet zo goed. In 2017 bedroegen de buitenlandse investeringen nog amper 1,4 miljard dollar  - veel minder dan de 7,4 miljard van 2016, of de ca. 18 miljard die het land jaarlijks aantrok voor de bankencrisis van 2008 losbarstte. 

De internationale economische conferentie die voor volgende week gepland staat in Riyad   - ook wel 'Davos in the desert' genoemd -  moet een nieuwe boost geven aan het investerings- en diversificatieplan. Saudi-Arabië lonkt ondermeer naar Amerikaanse technologiebedrijven. Maar steeds meer kopstukken uit de financiële en bedrijfswereld haken af, precies omwille van de zaak-Khashoggi. 

Ook al loopt het momenteel niet storm aan buitenlandse investeerders, voor sommige sectoren blijft Saudi-Arabië aantrekkelijke kansen bieden. Baggerbedrijven in de Benelux (De Nul, DEME, Boskalis) houden nauwlettend de plannen in de gaten voor een kanaal tussen Saudi-Arabië en Qatar. De trafiek in olie- en afgeleide producten dient de belangen van Europese havens. En het Antwerpse havenbedrijf Katoennatie opende vier jaar geleden een terminal in Jubail. 

Omgekeerd zitten Saudische prinsen en bedrijfsleiders op bergen geld, waarvoor ze kansen zoeken in het westen. Vooral in het VK tasten ze diep in de geldbuidel voor prestigieuze kantoorgebouwen als the Shard of voor luxueuze optrekjes in exclusieve buurten. Een opmerkelijke investering werd onlangs aangekondigd in de VS. Daar pompt een Saudisch investeringsfonds meer dan een miljard dollar in Lucid, een producent van elektrische wagens. Daarmee kan een gloednieuwe fabriek worden gebouwd in Arizona. 

Weinig westerse regeringen zullen de deur dicht houden voor Saudische investeerders, of   - omgekeerd -  opdrachten of investeringskansen in Saudi-Arabië laten liggen. Wat evenwel het sterkst in het oog springt, is de spectaculair gegroeide wapenverkoop aan de Saudi's. In de voorbije vijf jaar kochten de Saudi's voor 15 miljard $ aan wapentuig in het buitenland; daarmee groeide het koninkrijk uit tot de op één na grootste wapenklant - na het grote India. Haast al die wapens (98 %) kopen ze in de VS of in de EU  - met name in het Verenigd Koninkrijk.  

Dat Saudische zakenpartners in het Westen op welwillende belangstelling kunnen rekenen, bleek enkele jaren geleden nog in Antwerpen. Jarenlang maakte de Antwerpse haven zich sterk een monsterproject binnen te halen: een recyclagefabriek die 900 mensen werk zou verschaffen, op de site van de oude Opel-fabriek. Het Saudische ERS (Energy Recovery Systems) had het projectvoorstel ingediend, maar bleek uiteindelijk niet bij machte om het waar te maken. De aangekondigde investering van het Saudische bedrijf in Antwerpen zorgde kortstondig voor enige deining en discussie. Want de belabberde Saudische reputatie op het vlak van mensenrechten, en meer precies van vrouwenrechten, maakte zo'n investering volgens critici verdacht en ongewenst.

Dit was een typisch voorbeeld van een ongemakkelijke wrijving tussen  ethische principes en economische belangen. Maar in het geval van Saudi-Arabië, komt daar een bijzondere dimensie bij. In steeds meer westerse landen staat het politiek en maatschappelijk debat bol van termen als 'westerse normen en waarden'. Die worden dan doorgaans afgezet tegen de waarden en normen van de islam  - en in het bijzonder de integristische of radicale islam. 

Nu is het Saudische koninkrijk, met zijn bijzondere wahabitische traditie, één van de grote wegbereiders, vernieuwers en sponsors van een radicale lezing van de islam. Ook in westerse landen vloeit er Saudisch geld naar moskeeën en islamscholen. Die problematiek is bekend en kwam ook tot uiting in het debat over de Grote Moskee in Brussel. (De federale regering besliste dit jaar om een einde te maken aan de concessie die Saudi-Arabië daarvoor kreeg.) Dat bredere debat is belangrijk en legitiem. Maar het staat haaks op de vriendelijke belangstelling waarmee Saudische investeerders en zakenpartners door het Westen worden bejegend.  

Ook Donald Trump botst nu, andermaal, op die ongemakkelijke realiteit. De president gaat er (allicht voorbarig) prat op dat hij de radicale islam, in de vorm van IS, in Syrië en Irak heeft uitgeschakeld. Met zijn inreisverbod voor mensen uit zes moslimlanden wou hij elke terreurdreiging uit die hoek de pas afsnijden. Tegelijk weet iedereen die de terreurdossiers gevolgd heeft, dat 15 van de 19 kapers van 11 september Saudische onderdanen waren. En zelfs al werd die Al Qaeda-tak ook door het koningshuis zèlf te vuur en te zwaard bestreden, de fundamentalistische inspiratie die de Saudi's hebben verspreid, valt onmogelijk te ontkennen. 

En dat is precies wat de VS al decennia lang hebben gedaan: het integristische en autoritaire Saudische model met de mantel der liefde bedekken. De zaak-Khashoggi kan daar verandering in brengen, omdat de Amerikaanse en internationale pers er in geslaagd zijn om de kwestie hoog op de agenda te plaatsen. 

Hoe dan ook lijkt dit een symbolische testcase te worden  - tot hoever het het Westen menens is met de veel geciteerde normen en waarden. 

Bekijk hier: Majd Khalifeh in "De Afspraak" over de zaak-Khashoggi: