Verplichte gemeenschapsdienst is geen goed idee - Ides Nicaise & Wouter Schepers

Ides Nicaise & Wouter Schepers zijn verbonden aan het Onderzoeksinstituut voor Arbeid en Samenleving HIVA aan de KU Leuven

Het was Open VLD die het idee al in 2013 lanceerde. Toch liet niemand minder dan Karel De Gucht (van diezelfde partij) vorige week weten dat hij het ‘gewoon geen goed idee’ vond. En eerder had minister van Werk Muyters (N-VA) aan zijn federale collega Peeters (CD&V) gezegd dat de gemeenschapsdienst haaks stond op het Vlaamse activeringsbeleid. Een interessante wending in het beleid?

Op het eerste gezicht lijkt het idee wel redelijk: in de Verenigde Staten, Australië en Groot-Brittannië is de ‘workfare’ (work + welfare, of werk gekoppeld aan uitkeringen) al enigszins ingeburgerd. Ook Nederland laat sinds de Participatiewet van 2014 zijn langdurig werklozen, gehandicapten, bejaarden en leefloners klussen in ruil voor een uitkering of verzorging. En bij ons kent het principe ‘voor wat, hoort wat’ in de publieke opinie heel wat bijval. Toch is het écht geen goed idee, en wel om de volgende vier redenen.

De Britse workfare is tot op heden het meest rigoureus onderzocht – met controlegroepen, meerdere meetpunten en andere toeters en bellen. Het netto-effect op de herinschakeling op de arbeidsmarkt is … tussen nul en één procent na twee jaar. De vraag is of dit opweegt tegen alle kosten en spanningen die de uitvoering van het programma met zich meebrengt. Dit minieme effect wordt toegeschreven aan een combinatie van factoren: voor sommige langdurig werklozen zal de gemeenschapsdienst inderdaad een stap naar herintegratie betekenen. Anderen krijgen eerder de valse indruk dat ze al aan het werk zijn en zoeken minder intensief naar betaald werk. Wanneer geschoolde krachten gratis beneden hun scholingsniveau aan het werk gezet worden, worden ze opgezadeld met het stigma dat ze geen werk op hun eigen niveau aankunnen en verminderen hun kansen. Soms belet de gemeenschapsdienst hen zelfs om vorming te volgen of werk te zoeken.

Bij de bovenvermelde effectmeting is niet eens rekening gehouden is met de negatieve neveneffecten op andere werkenden en werkzoekenden. En die zijn er uiteraard. Want minstens een deel van de Chinese vrijwilligers doet werk dat anders door gewone betaalde werkkrachten verricht zou worden. In het VK zijn er conflicten gerezen tussen workfare-cliënten die in grootwarenhuizen aan het werk gezet werden en hun betaalde collega’s. In Nederland maakt zelfs de belastingadministratie gebruik van gratis werkkrachten uit de pool van langdurig werklozen. Op die manier vernietigt de overheid meer werk dan ze er creëert. Bovendien ondermijnt al dat gratis flexwerk de lonen en arbeidsvoorwaarden onder aan de arbeidsmarkt, waardoor het aantal werkende armen dreigt toe te nemen.

Niet voor niets heeft de Belgische RVA zich tot op heden zelfs erg streng opgesteld t.a.v. (echt) vrijwilligerswerk door werklozen – precies uit vrees dat dit nefaste neveneffecten zou hebben op reguliere tewerkstelling. De pleitbezorgers van verplicht vrijwilligerswerk voor langdurig werklozen hebben deze les blijkbaar over het hoofd gezien.

Grootschalige verplichte programma’s voor jonge of langdurig werklozen (zoals workfare of vormingsplicht) hebben in het verleden vaak geleid tot lage kwaliteit – gewoon omdat de overheid nog minder dan de privébedrijven in staat is om voor honderdduizenden mensen tegelijk een passend aanbod te verzekeren. Op den duur krijg je toestanden zoals in Amsterdam, waar leefloners schoenen moeten poetsen als gemeenschapsdienst. Dergelijke wanpraktijken stigmatiseren hen en verminderen hun kansen op werk.

De Britse overheid heeft alvast de wind stevig van voren gekregen. In sommige gevallen werd zij door rechtbanken veroordeeld wegens misbruik, omdat de lijn tussen verplichte gemeenschapsdienst en dwangarbeid erg dun is. Een verplichte gratis werkprestatie waar de werkzoekende niet op voorhand voor getekend heeft - onder dreiging van sancties - kan onder de noemer dwangarbeid vallen. Vakbonden en ngo’s hebben - met succes - werkzoekenden gesteund om zich tegen hun gemeenschapsdienst te verzetten en tegen de overheid te procederen bij sancties. Zij hebben zwarte lijsten aangelegd van bedrijven die zich medeplichtig maakten aan de workfare, en die online gezet (boycottworkfare.org). Ngo’s maakten er een erezaak van om publiek te weigeren Chinese vrijwilligers tewerk te stellen. Die boycot bemoeilijkt uiteraard de inspanningen van de overheid om workfare-plaatsen te vinden. Het valt te verwachten dat ook de Belgische vakbonden en verenigingen zich niet onbetuigd zullen laten. Zouden onze regeringen na al het straatprotest van het voorbije jaar nog zin hebben in nieuwe confrontaties met de sociale sector?

Het is duidelijk dat de verplichte gemeenschapsdienst geen goed idee is. Laat ons beginnen met de RVA-regelgeving in verband met vrijwilligerswerk te versoepelen en tegemoet te komen aan de legitieme verzuchting van werklozen om zich nuttig in te zetten in écht, vrij gekozen vrijwilligerswerk.

Laat ons ook het huidige verbod op werk en beroepsopleiding voor asielzoekers herzien. En laat ons daarnaast investeren in échte tewerkstelling, en in kwaliteitsvolle ondersteuning van werkzoekenden.

(Wouter Schepers en Ides Nicaise, Chinese vrijwilligers: nu ook in België? Naar een verplichte gemeenschapsdienst voor langdurig werklozen? Leuven: HIVA, september 2015 – www.hiva.be)