Stijgende spanning rond Oekraïne: zijn we op weg naar een harde confrontatie tussen Rusland en het Westen?

Sinds een tweetal weken zijn er grote Russische troepenbewegingen aan de grenzen met Oekraïne. Eenheden zijn zelfs vanuit Siberië overgebracht. In de Voronezj-regio, die grenst aan het noordoosten van Oekraïne, zouden volgens Kiev al zo’n 40.000 militairen zijn samengebracht. Beelden van de troepen­bewegingen werden massaal gedeeld via sociale media. Daarop is ook te zien dat de militairen niet alleen reizen, maar zwaar militair materieel meebrengen (tanks, raketsystemen, enz.).

Ook naar de Krim zou een gelijkaardig aantal militairen zijn overgebracht. Een luchtaanvalsbrigade is zelfs permanent overgebracht vanuit de regio Volgograd naar de Krim. Door de omvangrijke troepentransporten lag het verkeer tussen Rusland en de Krim zelfs even stil. Het gaat om de grootste onaangekondigde troepenbewegingen in Rusland sinds 2014 toen Rusland de Krim annexeerde.

Rond hetzelfde moment verdween de relatieve rust aan de frontlijn in Oost-Oekraïne. Langs die zogenaamde “Lijn van de scheiding” was het sinds een nieuw bestand in juli vorig jaar redelijk rustig gebleven, waardoor het conflict in Oost-Oekraïne bijna een “bevroren conflict” werd en het niet meer prominent op de internationale agenda stond. Op 26 maart verloren de Oekraïense strijdkrachten op één dag 4 soldaten. Sinds begin dit jaar zijn al 27 Oekraïense militairen gesneuveld, tegen 50 voor heel 2020.

Daarvoor moeten we terug naar begin 2014. Door de opstand op Maidan sloeg de Oekraïense president Janoekovitsj op de vlucht en nam de oppositie de macht over. Die koos meteen voor een westersgezind beleid waarbij een nauwe samenwerking met de EU en NAVO-lidmaatschap een prioriteit werden.

Moskou zag het als een staatsgreep omdat de grondwettelijke regels over de afzetting van een president niet waren gevolgd. Rusland verweet het Westen ook dat het een akkoord tussen de oppositie en Janoekovitsj over vervroegde presidentsverkiezingen zomaar liet vallen, ook al was dat er gekomen na bemiddeling van Duitsland, Polen en Frankrijk.

Bijna meteen na de machtsovername door Maidan, mobiliseerde Rusland de militairen van de Zwarte Zee-vloot op de Krim, die alle strategische posities innamen. Enkele weken later werd de Krim na een omstreden referendum opgenomen in de Russische Federatie. Rusland beschouwde het als een "hereniging", maar voor bijna alle landen in de wereld gaat het om een illegale annexatie en blijft de Krim officieel tot Oekraïne behoren.

In het oosten van Oekraïne scheurden in april, mei 2014 een deel van de Russischtalige regio’s Donetsk en Loegansk zich af. Het Oekraïense leger slaagde erin de separatisten terug te drijven, tot ze (heimelijk) hulp kregen uit Moskou, iets wat Rusland tot nu toe blijft ontkennen. De Russen leverden onder meer een geavanceerd Boek-luchtafweersysteem. Een Boekraket haalde op 17 juli 2014 per ongeluk vlucht MH17 neer.

Door de Russische hulp moest het Oekraïense leger zware verliezen incasseren, wat Kiev noodzaakte een bestand te sluiten, vastgelegd in de Minsk-protocollen. De bestandslijnen die in het tweede Minsk-protocol van 12 februari 2015 zijn vastgelegd, vallen grotendeels samen met de huidige frontlijn. Sindsdien vielen alleen nog doden bij beschietingen over de frontlijn, niet bij gevechtsacties. In totaal heeft de oorlog in Oost-Oekraïne al aan meer dan 13.000 mensen het leven gekost.

Woordvoerder Dmitri Peskov van het Kremlin wimpelde bezorgde vragen over de troepentransporten af met de opmerking dat Rusland het recht heeft zijn militairen op zijn eigen grondgebied te verplaatsen. Niemand moet er bezorgd over zijn en het bedreigt niemand, aldus Peskov. Volgens minister van Defensie Sjoigoe gaat het om een grootscheepse paraatheidsoefening, in antwoord op militaire plannen van de NAVO om tienduizenden militairen dichter bij de Russische grens te ontplooien. Om welke concrete NAVO-plannen het gaat, maakte Sjoigoe niet duidelijk. De oefening zou nog twee weken duren.  

Toch zijn de meeste analisten het erover eens dat hier vermoedelijk andere motieven spelen. Vooral het feit dat al die militaire transporten tijdens de dag gebeurden, zodat iedereen het goed zou kunnen zien en ze uitgebreid gefilmd konden worden, deed de wenkbrauwen fronsen. Dit lijkt op spierballengerol om in de eerste plaats Oekraïne te intimideren.

Maar het stuurt ook een boodschap naar het Westen, en meer specifiek naar de nieuwe Amerikaanse president Biden, die duidelijk minder onder de indruk is van Poetin dan zijn voorganger Trump. In Moskou is zijn bevestigend antwoord op de vraag of de Russische president Poetin een moordenaar is, heel slecht gevallen. De viceminister van Buitenlandse Zaken noemde de VS een “tegenstander”, waar tot nu toe meestal het woord “partner” werd gebruikt.

Misschien spelen er ook interne politieke redenen mee in Rusland. Het Kremlin kwam de laatste weken onder druk na de arrestatie van oppositieleider Navalny. In september zijn er parlementsverkiezingen en volgens peilingen doet de regeringspartij “Verenigd Rusland” het niet goed. De uitslagen kunnen wel bijgestuurd worden in het voordeel van de regeringspartij. Maar als de fraude te groot wordt, stijgt het risico dat die ontdekt, gefilmd en verspreid wordt via sociale media. In zulke gevallen is het altijd handig om de samenleving ervan te overtuigen dat die zich als één man of vrouw achter de president moet scharen om een buitenlands gevaar af te wenden.

De Oekraïense president Zelenski probeert al enkele weken de aandacht van de westerse bondgenoten weer op het oosten van zijn land gericht te krijgen. Hij bezocht vorige week de frontlijn in volle gevechtskleding. Zaterdag vloog hij naar Turkije, waar hij drie uur sprak met president Erdogan, die al enkele jaren een nauwe band heeft met Poetin. Maar de Turken voelen zich nauw verwant met de Krim-Tataren die zich verzetten tegen het Russische bewind op de Krim en van wie er velen zijn moeten vluchten of in de gevangenis zitten.

Erdogan had duidelijk begrip voor wat Zelenski hem vertelde en na de ontmoeting werd ook duidelijk dat Oekraïne nog meer Turkse drones zou kopen, die zeer effectief waren in de oorlog in Nagorno-Karabach vorig jaar. Rusland was er blijkbaar niet mee opgezet. Vanaf morgen wordt het aantal vliegverbindingen met Turkije drastisch verminderd, officieel vanwege de hoge coronacijfers in Turkije.

Zelenski pleitte ook in een telefoongesprek met NAVO-secretaris-generaal Stoltenberg voor een snelle toetreding van zijn land tot het bondgenootschap. Volgens Zelenski kan alleen daarmee de oorlog in zijn land snel worden beëindigd. Oekraïne heeft de belofte van NAVO-lidmaatschap gekregen tijdens een top in 2008, zonder dat er een termijn op staat. President Poetin, die aanwezig was als gast op die top, zei toen duidelijk ‘njet’ op het idee van een Oekraïens NAVO-lidmaatschap. Ook nu is dat voor Moskou nog een absolute rode lijn.

Een land met een actief conflict op zijn grondgebied zoals Oekraïne kan in principe nooit lid worden van de NAVO, maar de alliantie steunt Kiev wel. Stoltenberg waarschuwde gisteren Rusland nog scherp dat het zijn troepen aan de grens met Oekraïne moest terugtrekken. De NAVO heeft vandaag een vrij ongewone (online) vergadering bijeengeroepen met alle ministers van Buitenlandse Zaken en Defensie. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken is er zelfs speciaal voor naar Brussel gekomen. Officieel staat alleen Afghanistan op de agenda, maar het is moeilijk te geloven dat er helemaal niet over Oekraïne zal worden gesproken. 

De ongerustheid in Washington gaat de laatste dagen ook snel in stijgende lijn. Zondag nog waarschuwde Blinken dat Rusland de gevolgen zou dragen voor mogelijke agressie tegen Oekraïne. Tijdens een ontmoeting in Brussel met zijn Oekraïense collega beloofde Blinken de onwankelbare steun van de VS voor de territoriale integriteit van Oekraïne. Voor president Biden is overigens Oekraïne niet zomaar een dossier dat nu op zijn bureau belandt. Hij was als vicepresident onder Obama verantwoordelijk voor Oekraïne en heeft het land herhaaldelijk bezocht.

Mocht Rusland echt de bedoeling hebben om aan te sturen op een blitzkrieg tegen Oekraïne, dan zou het de militaire transporten naar de grenzen met het land veel beter proberen te verbergen. Het grote tijdelijke kamp in Voronezj wordt ook niet streng bewaakt. Een ploeg van Sky kon er filmen. Rusland weet ook dat het een openlijke militaire strijd met het Westen altijd zal verliezen.

Rusland heeft er ook geen belang bij om Oekraïne binnen te vallen. Het annexeren van het separatistisch gebied in Oost-Oekraïne zou gigantisch veel geld kosten. Er is in Rusland in het verleden nooit veel animo voor geweest. De prijs van de annexatie van de Krim weegt al genoeg op de Russische begroting.

Het Oekraïense leger is de voorbije jaren ook niet blijven stilstaan. In tegenstelling tot andere sectoren in de samenleving, zijn de hervormingen daar wel redelijk geslaagd. Ondanks het Russische overwicht in bijvoorbeeld de lucht en enkele andere terreinen, moet dat vernieuwde Oekraïense leger in staat zijn om een binnenvallende Russische strijdmacht zware verliezen toe te brengen. Onder het presidentschap van Trump heeft Oekraïne ook redelijk wat directe Amerikaanse militaire steun gekregen, onder meer de levering van Javelin-antitankraketten.

Maar Rusland zal het grondgebied in het oosten van Oekraïne ook niet zomaar prijsgeven. Daarvoor is het te bruikbaar als stoorfactor. Het weerhoudt Oekraïne ervan toe te treden tot de NAVO, zodat het Westen geen echte overwinning kan boeken. Telkens als het Moskou goed uitkomt, kan daar ook de spanning worden opgestookt, precies wat we nu meemaken.

De huidige spanningen in het oosten van Oekraïne zijn ook een goede test voor het Kremlin om te zien hoever de nieuwe Amerikaanse regering wil gaan en of al die nieuwe bewindslieden over voldoende stalen zenuwen beschikken om met dit soort crisissen om te gaan. Meteen wordt ook de onderlinge solidariteit tussen de westerse bondgenoten uitgetest nadat die onder Trump onder zware druk heeft gestaan.

Hoe dan ook blijft het moeilijk om de ware bedoelingen van Rusland te doorgronden omdat het land de voorbije jaren zich gespecialiseerd heeft in het zaaien van verwarring en het verbergen van de ware bedoelingen. De grootste vrees op dit moment is misschien wel een oorlog per vergissing. Met zoveel gevechtsklare militairen op zo’n klein gebied, kan het minste misverstand, gewild of niet gewild, grote gevolgen hebben. 

Na een dag van retorische escalatie belde Biden gisteren met Poetin en stelde een topontmoeting voor waar alle problemen op tafel zouden komen, ook Oekraïne. Het Kremlin hield zich op de vlakte over die topontmoeting, maar benadrukte wel dat Rusland een politieke oplossing wil voor Oekraïne op basis  van de Minsk-akkoorden. Zowel de VS als Rusland zijn duidelijk niet van plan op dit moment alle bruggen op te blazen, en dat op zich vermindert de kans dat dit escaleert in een militair conflict. Want zolang de diplomatie blijft praten, zwijgen de wapens.

Bekijk hier het gesprek met Jan Balliauw in "Terzake":