30 jaar Zwarte Zondag: de hemel (en het Vlaams Blok) viel de traditionele partijen op het hoofd

Die leiders van het land, onder wie een premier die 10 jaar lang het land had bestuurd, geven met die reacties toe dat ze de voeling met de kiezer waren kwijtgespeeld. Geen van hen had de doorbraak van een extreemrechtse partij zien aankomen. En de kiezer heeft de regeringspartijen massaal afgestraft.

Opvallend genoeg gaat de winst niet naar die andere traditionele partij, de liberale PVV, die nochtans een keiharde oppositie voerde tegen de regering. Oppositieleider Guy Verhofstadt, die op verkiezingsdag thuis zat met geelzucht, zag dat oppositiewerk beloond met ocharme één zetel winst. De grote vooruitgang was er voor de andere oppositiepartijen: Agalev en Ecolo, het FN en vooral Vlaams Blok.

Die partij breekt voor het eerst door in Vlaanderen met een score van 10 procent, en in het arrondissement van Antwerpen is Vlaams Blok zelfs de grootste partij met meer dan 20 procent. De kleine partij met twee parlementsleden, Karel Dillen en Gerolf Annemans, groeit in de Kamer van Volksvertegenwoordigers aan tot een stevige fractie van 12 volksvertegenwoordigers.

Ook de partij ROSSEM, een libertaire partij die aan de verkiezingen deelnam met de slogan: “Geen gezwijn, stem libertijn”, behaalt 3 zetels. Naast de financiële charlatan Jean-Pierre Van Rossem, is ook toneelmaker Jan Decorte verkozen. De onverwachte combinatie van de doorbraak van Vlaams Blok én het ontstaan van een rasechte protestpartij als ROSSEM, doet in de Wetstraat het besef ontstaan dat er misschien wel een "kloof" bestond tussen de leiders en het volk. 

Die "kloof" zal de daaropvolgende jaren verschillende politici pogingen doen ondernemen om die kloof te dichten. De voortrekkers zijn de liberaal Guy Verhofstadt, Bert Anciaux van de Volksunie en de groene politicus Jos Geysels. Ze komen bij elkaar in de legendarische "zaal F" van de Senaat.

Allerlei voorstellen passeren er de revue: over de deontologie en integriteit van politici, zoals het invoeren van een cumulverbod; over de versterking van de directe democratie met voorstellen als de invoering van een referendum op alle niveaus, het afzwakken van het gewicht van de lijststem, de vervanging van opkomstplicht door kiesrecht en de rechtstreekse verkiezing van de burgemeester. Sommige van die voorstellen zijn intussen ook uitgevoerd, anderen blijven nog altijd dode letter.

Achteraf bekeken was de "kloof met de burger dichten" toen ook een wat doorzichtige poging om de eigen partij te laten groeien: Guy Verhofstadt zocht "overlopers" die hem konden helpen de PVV te laten vervellen tot de VLD; de voorzitter van de Volksunie, Bert Anciaux, zette zich ook aan het hoofd van de beweging ID21, een vehikel om die Volksunie te verruimen; en de secretaris van Agalev, Jos Geysels, droomde samen met Maurits Coppieters van een Sienjaal, waarbij verschillende partijen zouden samensmelten met een beweging als het ACW, tot één grote en nieuwe partij aan de linkerzijde. Geen van die pogingen tot herverkaveling heeft uiteindelijk tot een nieuwe partij geleid.

Terug naar 1991. Want in de doorbraak van Vlaams Blok in Vlaanderen en het succes van de partij in Antwerpen zien de boegbeelden van de traditionele partijen een herhaling van de geschiedenis van de jaren 30. Door campagne te voeren met bokshandschoenen en later ook nog bezems, de symbolen van de collaborerende partij REX van Léon Degrelle, doet Vlaams Blok ook weinig moeite om die associatie te vermijden.

Hugo Schiltz van de Volksunie “beleeft de jaren van zijn kindsheid opnieuw, met Degrelle en Rex”. En Louis Tobback noemt het jaar 1936, het jaar van de electorale doorbaak van Rex, “want dit is een verkiezing en een stemming tegen de democratie.” De toonaangevende politici van toen zijn nog doordrongen van die geschiedenis.

De electorale doorbraak van Vlaams Blok leidt er dan ook toe dat één jaar later de resolutie over het "cordon sanitaire" in het Vlaams Parlement wordt goedgekeurd. De term werd al eerder gelanceerd, na de gemeenteraadsverkiezingen van 1989, door de journalist Hugo Gijsels. Maar in november 1992 veroordelen alle Vlaamse partijen –op Vlaams Blok na -  in de resolutie het 70-puntenplan van Vlaams Blok, een samenvatting van het migratiestandpunt van de partij, als strijdig met de Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens.

In de resolutie wordt ook de essentie van het "cordon sanitaire" vastgelegd. Dat  houdt in dat geen enkele Vlaamse partij (op dat moment CVP, SP, PVV, VU en Agalev) bestuursakkoorden zou afsluiten met Vlaams Blok. Tot op vandaag houdt het cordon stand – al staat de N-VA niet achter het principe – en belet het nog altijd dat de opvolger van Vlaams Blok, Vlaams Belang, een beleidspartij kan worden. Terwijl dat net de uitdrukkelijke doel is van de partij, geeft Gerolf Annemans toe in "De Zondag": “Dat is onze uitdrukkelijke ambitie voor 2024. Dat is ook wat onze kiezers verlangen. Wij willen deelnemen aan de macht en coalities aangaan.” 

Na de verkiezingen van 1991 zal Vlaams Blok, en later Vlaams Belang, vooral electorale successen kennen. De partij wordt elk jaar groter, met als voorlopig hoogtepunt de Vlaamse verkiezingen van 2004. De partij haalt op dat moment 24,15 procent, en bereikt zo één kwart van de Vlaamse kiezers. Een overwinning die wellicht ook wordt ‘"uitgelokt" door de veroordeling van enkele vzw’s van Vlaams Blok voor inbreuken op de antiracismewet.

Volgens het hof van Beroep in Gent verlenen de vzw's, die vooral instaan voor de financiering van de partij, hun medewerking aan een vereniging (Vlaams Blok) die systematisch aanzet tot discriminatie. Het arrest dwingt de partij tot een naamsverandering, het juridisch bedreigde Vlaams Blok wordt Vlaams Belang. Maar de electorale overwinning enkele maanden later is ook het begin van de neergang. Vanaf dan gaan de scores van Vlaams Belang achteruit, en wordt de partij verkiezing na verkiezing kleiner, om in 2014 nog nauwelijks 5,9 procent van de kiezers te bekoren.

Al heeft de nieuwe voorzitter, Tom Van Grieken, de partij intussen weer op de sporen gezet, naar een score van meer dan 18 procent, en is ze op dit moment de grootste partij in de peilingen. 

Bovendien kun je niet ontkennen dat Vlaams Belang als zweeppartij erin is geslaagd haar programma ingang te doen vinden in de politieke besluitvorming. Van het controversiële 70-puntenprogramma, de standpunten van de partij over migratie en integratie, is, ondanks de afwezigheid van de partij in het beleid, een flink deel uitgevoerd.

Zo komt er onder de regering Leterme, met Annemie Turtelboom, voor het eerst een apart regeringslid voor Asiel en Migratie, later volgen nog de staatsecretarissen De Block, Francken en Mahdi. Punt 4 van het 70-puntenplan is daarmee gerealiseerd. Onder de regering Di Rupo wordt ook de nationaliteitswetgeving verstrengd. Sinds 2013 is het moeilijker om Belg te worden, daarmee zijn de punt 28 (het invoeren van een burgerschapsproef voor het verwerven van de nationaliteit) en punt 29 (het onder voorbehoud toekennen van de nationaliteit) van het plan uitgevoerd. 

Er is een lijst met veilige landen (punt 37) en schijnhuwelijken worden strenger bestraft (punt 33). Er bestaan gesloten opvangcentra voor mensen die op hun repatriëring wachten (punt 39), en illegalen worden uitgewezen (punt 40). Er worden intussen ook terugkeerpremies uitgereikt (punt 51) en met de landen van herkomst probeert ons land akkoorden af te sluiten om uitgewezen asielzoekers weer op te vangen (punt 67). Ook punt 18, het verbieden van rituele slachtingen, is intussen in Vlaanderen en Wallonië uitgevoerd. 

Je zou je kunnen afvragen of de partij niet méér heeft gerealiseerd van aan de zijlijn dan ze had kunnen realiseren in een coalitieregering. In elk geval is het opvallend hoe gedurende dertig jaar tijd één partij zo aanwezig is geweest in de Vlaamse politiek. Je kan niet anders dan zo’n partij politiek erg succesvol te noemen. Al ligt in dat succes de kiem voor de nederlaag voor morgen: welke politieke partij zal bereid zijn om in 2024 samen te besturen met Vlaams Belang? Want ondanks het afwijzen van het "cordon sanitaire", blijft ook de N-VA zweren bij de "Chinese muur" die tussen de twee partijen staat, en voorlopig wil dus geen enkele partij besturen met Vlaams Belang.