Dezer dagen 5 tot zelfs 10 graden Celsius verschil tussen stad en platteland: wat is het hitte-eilandeffect?

De Gentse universiteit (UGent) heeft verschillende meetstations in en rond de stad en zet daarover statistieken online. Daaruit bleek voor deze ochtend dat de temperatuur in Melle, een eindje buiten de stad, afgelopen nacht duidelijk meer daalde dan de andere stations in het centrum of dichter bij de stad. In Melle zien we het kwik relatief snel dalen na 8 uur 's avonds, terwijl dat in de andere meetpunten maar met mondjesmaat gaat. Het verschil liep zo op tot ongeveer 5 graden Celsius. 

David De Pue van de Gentse universiteit UGent plaatste daar vanmorgen ook een tweet over. 

Ook in en om Antwerpen was het verschil heel duidelijk. Rond 7 uur gisteravond was het op het Eilandje en in Kontich ongeveer even warm (rond 35 graden), maar vanaf 21 uur zette de afkoeling in Kontich zich veel sneller in, en iets voorbij 23 uur was het verschil al bijna 6 graden. In Antwerpen was het nog om en bij 30 graden, in Kontich nog maar 24, zo blijkt uit het door Ugent nieuw opgezette VLINDER-meetnetwerk. 

"Een aantal nachten geleden hadden we zelfs een verschil van bijna 10 graden tussen Brussel-stad en Asse", zegt onderzoeker Steven Caluwaerts van de afdeling Fysica en Sterrenkunde van de UGent. "Maar het fenomeen is zeker niet beperkt tot grootsteden. We zien het bijvoorbeeld ook in en om Mechelen, Aalst of Turnhout."  

Bekijk hier de reportage van "Het Journaal" over het hitte-eilandeffect in Mechelen en lees voort onder de video:

Door de klimaatopwarming wordt het effect van die hitte-eilanden steeds meer voelbaar, al heeft het één op zich niks te maken met het ander: ook zonder klimaatopwarming zouden we het effect gehad hebben.

En Caluwaerts ruimt meteen een ander mogelijk misverstand uit de weg: het hitte-eilandeffect speelt evengoed in de winter als in de zomer. "Dat komt omdat het met veel meer te maken heeft dan enkel zonneschijn en de warmteabsorptie door steen en asfalt: het gaat ook over de dimensionale structuur van een stad, het feit dat het er minder vochtig is, en de aanwezigheid van menselijke activiteit." Het effect is het grootst als er weinig wind is en we een heldere hemel hebben.  

Er zijn vier hoofdoorzaken te noemen voor het effect van de hitte-eilanden:

• De warmte wordt overdag opgeslagen in steen en beton en dat werkt als een buffer tegen afkoeling. 's Nachts wordt de opgeslagen warmte langzaam uitgestraald. 
• Bovendien zorgt de dimensionale structuur van een stad ervoor dat de warmte er meer gevangen zit en minder makkelijk kan worden teruggekaatst. 
• Tegelijk is het in steden vaak veel minder vochtig dan op het platteland, waardoor de energie van de zon in mindere mate naar het verdampen van vocht gaat, en dus meer naar rechtstreekse opwarming kan gaan. 
• Bovendien zorgt de menselijke activiteit nog voor een versterkend effect door - in de zomer dan - bijvoorbeeld airco’s. Die koelen de huizen binnen, maar geven hun warmte buiten af. "Al wil ik dat effect niet overroepen", zegt Caluwaerts. "Hier bij ons hebben nog relatief weinig airco's, vergeleken met grootsteden in sommige andere landen. In de winter zien we dan weer dat huizen warmte afgeven, zeker als ze minder goed geïsoleerd zijn." 

Een slechtere afkoeling 's nachts verhoogt de hittestress bij stadsbewoners, zeker tijdens een langere, heel warme periode zoals deze. "Afkoeling is belangrijk voor het comfort over een langere periode", zegt Caluwaerts.

"Hitte-eilanden zijn misschien leuk voor mensen die 's avonds graag een terras opzoeken, maar ze kunnen ook gevaarlijk zijn. Hitte is een onderschatte doder. Als het 's nachts niet afkoelt, dan kunnen er extra slachtoffers vallen omdat de hittestress lange tijd hoog blijft. Vooral onder ouderen en zwakkeren." 

"Omdat steeds meer mensen in steden wonen, is het een groeiend probleem waar stadsplanologen en stedenbouwkundigen best rekening mee houden."

Bij stadsontwikkeling kunnen we rekening houden met hittestress en nuttig ingrijpen: “We kunnen ernaar streven om meer groen (parken) en blauw (water) in de steden te brengen”, zegt Caluwaerts. “Dat zal het effect van hitte-eilanden temperen. De aanplanting van bomen zal de temperatuur amper naar beneden halen, maar zorgt wel voor schaduw, wat het thermische comfort verhoogt."

"Het effect van water in de steden brengen, is iets complexer: water reageert traag. Overdag brengt water afkoeling omdat de verdamping ervan veel warmte opslorpt. Maar ‘s nachts kan het zijn dat het water warmer blijft dan de afgekoelde lucht. Water zorgt ook voor een hogere luchtvochtigheid. En een hogere luchtvochtigheid  geeft een hogere gevoelstemperatuur.” 

Er wordt nogal wat geëxperimenteerd op het vlak van warmtecomfort. In Los Angeles, in de Verenigde Staten, werden bijvoorbeeld straten wit geschilderd met de bedoeling de hitte te reflecteren en zo de straat af te koelen. Maar het resultaat viel tegen.

De witte verf verminderde wel de temperatuur van de weg, maar wie er wandelt, krijgt zowel het rechtstreekse zonlicht als de door het witte wegdek weerkaatste zonnestralen te verwerken.

Experimenten met witgeschilderde daken daarentegen leverden wel comfortwinst op, want door het weerkaatste licht bleef het binnenin frisser.