Waarom het straatarme Niger in een woelige regio lof en hulp krijgt uit het Westen (en uit ons land)
VRT NWS brengt deze week verslag uit vanuit Niger, een van de allerarmste landen van de Sahel, op de grens tussen de Saharawoestijn en het Afrikaanse regenwoud. Niger is een kruispunt op het vlak van klimaat, migratie en etnisch geweld. Voor zijn aanpak van die problemen krijgt president Bazoum lof uit het Westen. Ook België ziet Niger als een modelland en gaat er een nieuwe aanpak uitrollen. Een voorbeschouwing.
In Niger is het deze dagen gemiddeld 41 graden heet en ’s nachts amper een paar graden minder warm. Zelfs in de hoofdstad Niamey, aan de Nigerstroom, is de koelte alleen te vinden in de hotelkamers met airco. Zelfs de brede rivier staat hier en daar nagenoeg droog, mensen kunnen er zelfs oversteken met hun koeien. De Nigerezen zijn de hitte en droogte natuurlijk al lang gewoon. Maar door de klimaatopwarming en de verwoestijning wordt de vruchtbare grond steeds schaarser en staan alle alarmsignalen op rood.
Het Afrikaanse project, de Grote Groene Muur, werd in 2007 gelanceerd om een buffer van bomen en struiken te vormen van Senegal aan de westkust tot Djibouti aan de oostkust van Afrika. Tegen 2030 zouden er 100 miljoen bomen moeten geplant zijn, zou er 250 miljoen ton CO₂ uit de lucht worden gehaald en zouden er 10 miljoen jobs worden gecreëerd. Maar het project heeft nog niet het verhoopte resultaat. Niger zelf begon in 2013 bomen te planten en later ook verdorde grond te irrigeren. Maar van de 3,5 miljoen hectare die het wil realiseren, was er rond 2020 nog maar 8 procent klaar.
Er zijn te weinig middelen, is de uitleg, en arbeiders en experts wagen zich nauwelijks in de strook waar de Grote Groene Muur doorheen loopt, omdat het er te onveilig is door aanslagen van jihadisten en andere gewapende groepen. Een vicieuze cirkel, want die onveiligheid is eigenlijk zelf het gevolg van de explosieve sociaaleconomische cocktail van armoede, klimaatproblemen, overbevolking en ondermaats onderwijs.
Vechten om vruchtbaar land en invloed
Zoals op heel wat andere plaatsen in de wereld, leiden de uitdroging van de grond en de waterschaarste in Niger tot conflicten tussen landbouwers en nomadische veetelers. De overheid heeft opmerkelijk heldere afspraken met beide groepen om het vee tijdens het vruchtbare seizoen in het zuiden te laten grazen, maar die graasvelden zijn er al lang niet meer en dus moeten de veehouders steeds meer opschuiven naar het zuiden. Daar palmen ze landbouwgrond in die al even kostbaar is. Steeds vaker vechten de gemeenschappen om hun laatste morzel grond.
Sinds een jaar of tien komt daar ook nog de invloed bij van de jihadistische terreurbewegingen Al Qaeda en IS. Die radicale moslimbewegingen komen van het Midden-Oosten en willen ook in Afrika hun politieke islam en jihad opleggen. Ze maken misbruik van de frustraties van de bevolking en rekruteren arme, niet opgeleide jongeren. Bovendien bestaat het risico dat ze een brug slaan met andere jihadistische bewegingen meer naar het zuiden, zoals Boko Haram in Nigeria, ADF in Congo en Al Shabaab in Somalië.
Aan de andere kant van het spectrum staan de politieke grootmachten, die hun invloed in de regio proberen te bestendigen of uit te breiden. Ze doen dat vooral om economische en geopolitieke redenen en om Afrikaanse migranten tegen te houden, niet meteen om de bevolking te helpen. Niger heeft genoeg interessante bodemschatten: grote voorraden uranium in het noorden van het land, in Arlit, en ook nog onder meer gas, olie en goud.
Instabiele buurlanden
De voorbije jaren hadden ex-kolonisator Frankrijk en de Europese Unie een flinke voet aan de grond in de zogenoemde G5 van de Sahel: Mauretanië, Mali, Burkina Faso, Niger en Tsjaad. Frankrijk had de militaire operatie Serval en daarna Barkhane, om de invloed van de jihadisten in te perken. Er is in Mali ook nog steeds een VN-missie, MINUSMA, met 13.000 manschappen van verschillende landen, die weinig efficiënt is.
Maar in Mali en Burkina Faso zijn intussen staatsgrepen gepleegd en zijn er militaire regimes aan de macht. Door de oorlog in Oekraïne is die onderlinge concurrentie tussen de geopolitieke spelers nog meer op de spits gedreven. Mali maakt er zelfs geen geheim van dat het samenwerkt met de Russische Wagnermilitie. Dat alles leidde ertoe dat Frankrijk zijn militairen in juni 2022 begon weg te halen en een groot deel van hen overbracht naar Niger.
Ook de Europese Unie heeft zich in Niger min of meer gehergroepeerd. Dat land, het enige in de regio met een burgerpresident, Mohammed Bazoum, is nu dé hotspot geworden van Europese militairen en diplomaten. Ook de Verenigde Staten hebben er de grootste dronebasis gebouwd van heel het continent. Op een donorconferentie in december rijfde Niger financiële beloftes binnen voor meer dan 40 miljard euro.
Gastvrij maar overrompeld
Niger is ook nog eens een van de belangrijkste kruispunten van de Afrikaanse migratie- en vluchtelingenroutes. Vanuit verschillende landen meer naar het zuiden trekken migranten in de richting van de kusten in Marokko, Algerije, Tunesië en Libië. Er zijn seizoensarbeiders bij, maar ook mensen die op weg zijn naar Europa. De VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR biedt hulp aan meer dan 700.000 mensen die er zijn gestrand. Zo'n 300.000 van hen zijn asielzoekers en vluchtelingen, de meesten uit Nigeria (70 procent), Mali (20 procent) en Burkina Faso (5 procent), op de vlucht voor het geweld daar.
In het westen van het land verblijven ook meer dan 360.000 ontheemde Nigerezen die hun eigen streek zijn ontvlucht omdat het er te gevaarlijk werd. Dat leidt ook weer tot wrijvingen met de lokale bevolking. Vluchtelingenorganisaties zijn ook ongerust over de ontspoorde situatie in Soedan, meer naar het oosten, én over de duizenden mensen die teruggestuurd zijn uit Algerije en vastzitten in het grensgebied, midden in de woestijn.
België en zijn "3D"
België heeft een lange voorgeschiedenis van samenwerking met Niger. Vorig jaar ging een nieuw vijfjarenprogramma van start voor 50 miljoen euro. De nadruk ligt op gezondheid, onderwijs, ondernemerschap van jongeren en vrouwen, en steun aan boeren en veetelers. Ontwikkelingsagentschap Enabel heeft ook een klimaatportefeuille van 50 miljoen euro voor de Sahel, waarvan er 11,5 miljoen naar Niger gaat. En ons land draagt ook bij aan projecten van VN-organisaties en ngo's. Het Belgische leger is ook actief in de regio. Het geeft sinds 2017 met zowat 100 manschappen opleidingen aan de Nigerese veiligheidsdiensten. Intussen zijn al 1.575 agenten, gendarmes en soldaten opgeleid.
Maar een complexe situatie in een land als Niger vergt een complexe aanpak, waarin de bevolking niet alleen beschermd wordt, maar ook opnieuw meer vertrouwen krijgt in de overheid. België werpt zich daarom op als pionier van de zogenoemde "globale aanpak", ook wel 3D genoemd: diplomatie, defensie en ontwikkeling (development).
"Diplomatie creëert de omstandigheden, defensie geeft steun aan de veiligheidsdiensten. Tegelijk worden er sociale projecten uitgebouwd: een waterput bij een politiekantoor, lesmateriaal voor een schooltje of gemeenschapsoverleg", zegt Sandra Galbusera, landenvertegenwoordiger van Enabel in Niger.
We moeten de bevolking helpen beschermen zodat die opnieuw vertrouwen krijgt in de staat
Niet alleen België, maar ook de VN-organisaties en de Nigerese regering zelf lijken eindelijk hun les te leren. Een conflictsituatie los je alleen op als je er de plaatselijke gemeenschappen zelf bij betrekt, als je hen zelf laat bepalen wat hun noden zijn en luistert naar hun suggesties. President Mohammed Bazoum van Niger wil daarin ook een pioniersrol spelen. Zijn toenadering tot de gefrustreerde bevolkingsgroepen en zelfs tot de jihadisten zelf, heeft het land voorlopig van veel onheil behoed.
Het is een aanpak op lange termijn, die duurzamer kan zijn dan alle dure militaire en humanitaire operaties die hier en elders nog niets hebben opgelost. Blijft Niger een gastvrij bufferland of wordt het de zoveelste dominosteen in de akelige opmars van hitte en geweld? Voor de optimisten zijn de vooruitzichten hoopvol, voor de pessimisten zijn ze rampzalig. Zeker is dat Niger deze dagen in de schijnwerper wordt gezet.