André de Maere d'Aertrycke, oud-gewestbeheerder in Congo: "We moesten alles doen behalve de mis lezen"

Voor oud-gewestbeheerder André de Maere d'Aertrycke (°1929) is terugblikken op die periode in Congo een delicate evenwichtsoefening. De maatschappelijke kijk is doorheen de geschiedenis veranderd, maar het dogmatisch denkkader van toen relativeren vergt moed en zelfreflectie. Dit portret vat zijn gedachten samen van toen en nu: een mix van nostalgie en kritiek op Congolezen én Belgen.

André de Maere d'Aertrycke heeft alles in zich om een succesvolle carrière in Belgisch-Congo uit te bouwen. Zijn oom en tante hadden plantages in Katanga,  en zijn vader was er tot en met de Tweede Wereldoorlog al gewestbeambte, in Costermansstad, het huidige Bukavu. In 1952, na zijn rechtenstudies en bijkomende opleiding, gaat de jonge André naar Congo met zijn vrouw. Hij wordt assistent-gewestbeheerder in de "brousse" in Beni, ook in de Kivustreek. Daar woont hij in een huis, maar hij moet voortdurend de hort op met zijn boys en medewerkers. 

André was al eens met zijn vader gaan rondreizen - "we werden hartelijk toegejuicht" - maar heeft toch vooral een theoretische kennis over Congo: hij kent wat Swahili en heeft geleerd over de gebruiken en de clan-mentaliteit van de Congolezen. Eenmaal op het terrein moet hij meteen zijn plan trekken. Hij moet recht spreken, bruggen gaan laten herstellen en gaan controleren of de "inboorlingen" wel de teelten produceren die hen worden opgelegd door de Belgen. "Eigenlijk moesten we alles doen behalve de mis lezen", zegt hij glimlachend.  Het is geen gemakkelijke opdracht voor een jonge twintiger, maar André de Maere d'Aertrycke beschouwt zijn taak in Congo als de invulling van het plichtsbesef dat hij van zijn adellijke familie heeft geërfd. 

Videospeler inladen...

Bruto Nationaal Welzijn

Een uitdrukking die André graag gebruikt is het "Bruto Nationaal Welzijn" ("bonheur national brut).  Volgens hem zijn de Congolezen tijdens de koloniale periode best gelukkig in de modelkolonie. Ten tijde van koning Leopold de Tweede, "noch een genocidair, noch een helfdhaftige" is er een eind gemaakt aan de slavenhandel. Na de Tweede Wereldoorlog krijgen de Congolezen gratis basisonderwijs en gratis gezondheidszorg. De Belgen doen er alles aan om hun welzijn te vergroten, ook al hebben de Congolezen daar zelf niets over in te brengen en ook al mag de gewestbeheerder zijn wil opleggen met de luidspreker, het waterkanon of de zweep.

Hij vergelijkt de Belgische kolonisatie - de "nonkeltjesmentaliteit, waarvoor Britten en Fransen ons uitlachen" - met de Romeinse overheersing in onze gewesten.  "Wij hebben toen het recht, de filosofie en de kunsten overgenomen. Op dezelfde manier hebben wij in Congo, zoals de Pax Romana, de Pax Belgica willen  toepassen." André de Maere d'Aertrycke is er ook vandaag nog van overtuigd dat de Belgische kolonisatie een lichtpunt is geweest in de geschiedenis van Congo, "tussen de tijd van de wilden en die van de barbaren". 

Videospeler inladen...

Zweepslagen

André de Maere d'Aertrycke legt er de nadruk op dat de kolonie geen politiestaat is. Straffen als zweepslagen en gevangenisstraffen bestonden al voor de Belgen kwamen, zegt hij. Dat sommige Congolezen in steden apart wonen en vaak niet van de ene regio naar de andere mogen reizen, noemt hij een vorm van interne ordehandhaving. De Congolezen weten volgens hem niet beter.

Wij zouden dat helemaal niet dulden in onze mentaliteit. Bon, zij waren dat gewoon. Want voor de blanken kwamen, konden ze ook niet buiten of ze werden onmiddellijk afgemaakt door een andere stam om opgegeten te worden.
André de Maere d'Aertrycke, oud-gewestbeambte

"Hoger onderwijs: te laat en te kieskeurig"

In die beschavingsoptiek is André de Maere d'Aertrycke in 1955 niet blij met het 30-jarenplan van professor Jef Van Bilzen, dat de onafhankelijkheid in 1985 voorziet. Hij is er dan nog altijd van overtuigd dat er meer tijd nodig is voor de Congolese maatschappij om zich te ontwikkelen. Daarom staat hij op dat moment niet stil bij het verbod op hoger onderwijs voor de Congolezen. Vandaag is de Maere d'Aertrycke tot inzicht gekomen dat die houding fout was. Ze zou er ook toe leiden dat de onafhankelijke staat Congo niet de bekwame mensen had om te kunnen besturen.  

Videospeler inladen...

De fouten van de dekolonisatie

De onafhankelijkheid komt er toch en wel heel plots. Bij de dekolonisatie heeft België volgens de Maere d'Aertrycke de meeste blunders begaan. De speech van koning Boudewijn bij de onafhankelijkheid die de weldaden van het kolonialisme roemt, en niets zegt over de  wantoestanden, vindt hij "aboluut paternalistisch, catastrofaal". Ook het feit dat België Congo met een lege staatskas achterlaat, vindt hij "schandalig". En, achteraf bekeken, heeft België Congo een model van westerse demokratie opgelegd: "helemaal onafrikaans, Congo was beter af geweest met een federale staat met plaatselijke chefs voor het leven".  

Zelf keert hij al snel na de woelige onafhankelijkheid terug, als rechter in de provincie Katanga, dat zichzelf onafhankelijk heeft verklaard. André de Maere d'Aertrycke juicht die zet van politicus Moïse Tshombe (foto onder) toe als een overgangsoplossing, om "te redden wat er te redden valt" aan werkgelegenheid en openbare orde. 

copyright André de Maere d'Aertrycke

"Er is te veel passie"

Vandaag is André de Maere d'Aertrycke nog lid van Memoire de Congo, een vereniging van zo'n 500 oud-kolonialen. Daar wordt veel en soms hevig gediscussieerd. "Dat er een Lumumbaplein zou komen in Brussel, vond haast iedereen misplaatst, ook ikzelf, want het zou hem tot een mythisch figuur maken en dat was hij niet. "

Als er iets moet gebeuren, dan is dat een gezamenlijk, historisch panel met Belgen en Congolezen om de geschiedenis nuchter, zonder complexen en zonder passie te bekijken, vindt hij. 

Want niet alles was slecht, niet alles was goed. Er zijn goede dingen gebeurd. Er zijn slechte dingen gebeurd. 

André de Maere d'Aertrycke

Meest gelezen