Precies 100 jaar geleden ontstond de Sovjet-Unie, impact voelen we tot vandaag
Precies honderd jaar geleden, op 30 december 1922, ontstond de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken (USSR), meestal de Sovjet-Unie genoemd. 69 jaar later zou ze uiteenvallen in 15 republieken, waaronder Rusland en Oekraïne. Het huidige conflict tussen beide landen is nog een gevolg van dat uiteenvallen.
De Sovjet-Unie was qua oppervlakte verreweg het grootste land ter wereld. Rusland zelf omvatte meer dan driekwart van haar grondgebied. Vaak werd de Sovjet-Unie gewoon “Rusland” genoemd. Het rijk was gedomineerd door de Russen en ontstond uit het oude Russische tsarenrijk.
Het Russische Keizerrijk was in 1914 nog groter dan de latere Sovjet-Unie. Het werd zeer autoritair geregeerd door de Russische keizer. De tientallen niet-Russische volkeren werden vaak onderdrukt qua taal, godsdienst en cultuur. Zo werd de Oekraïense taal beschouwd als een Russisch dialect, dat niet op school mocht worden gebruikt.
Begin 1918 riep Oekraïne de onafhankelijkheid uit. De vroegere vijand Duitsland sloot snel een akkoord met de nieuwe staat om zijn hand te kunnen leggen op zijn landbouwproducten en grondstoffen.
De revolutie van 1917
In november 1917 grepen de bolsjewieken (zoals de communisten toen werden genoemd) de macht in Rusland. Ze riepen Rusland uit tot een sovjetrepubliek, waar de macht in theorie bij de sovjets, of vertegenwoordigende organen, lag. De omwenteling van de bolsjewieken mondde al snel uit in een dictatuur. Voor de niet-Russische volkeren en regio’s aan de rand van het vroegere rijk was dit het signaal om zich volledig af te scheiden van het post-revolutionaire Rusland.
Begin 1918 riep Oekraïne de onafhankelijkheid uit. De vroegere vijand Duitsland sloot snel een akkoord met de nieuwe staat om zijn hand te kunnen leggen op zijn landbouwproducten en grondstoffen. Duitse troepen verdreven de bolsjewieken uit Oekraïne en lijfden het in als Duitse vazalstaat.
Intussen waren de Duitsers ook meester van de Baltische landen geworden. Litouwen werd eveneens “onafhankelijk” onder Duitse controle, en voor het latere Letland en Estland werd hetzelfde gepland. Ook elders in het vroegere Russische Rijk werd het steeds onrustiger. In mei 1918 riepen de Kaukasische landen Georgië, Armenië en Azerbeidzjan hun onafhankelijkheid uit, met instemming van Duitsland.
Opmars van het Rode leger
De bolsjewieken erkenden in principe het recht van elk volk op zelfbestuur, maar tegelijk wilden ze ook in die nieuwe staten de macht krijgen. Dat zou hen pas lukken nadat Duitsland op 11 november 1918 de Eerste Wereldoorlog verloor. De Duitse troepen moesten zich toen overal terugtrekken.
Als gevolg daarvan marcheerde het bolsjewistische Rode Leger begin 1919 Kiev binnen en vestigde er een Oekraïense Sovjetrepubliek. Ten noorden van Oekraïne ontstond daarop een Wit-Russische Sovjetrepubliek. Estland, Letland en Litouwen wisten aan bolsjewistische invloed te weerstaan. In 1920 nam het Rode Leger ook de macht over in Armenië, Georgië en Azerbeidzjan, die werden omgevormd tot sovjetrepublieken.
De USSR werd voorgesteld als een vrijwillige unie van soevereine republieken, die het recht hadden zich af te scheiden. In de praktijk stelde dat weinig voor.
Unie onder de partijvlag
Er waren buiten Rusland vijf in naam onafhankelijke sovjetrepublieken, met communistische regeringen die in de praktijk gehoorzaamden aan de communistische partij in Moskou. Sommige leidende communisten stelden voor zich opnieuw bij Rusland te voegen. Uiteindelijk werd beslist dat ze samen met Rusland een unie zouden vormen. Op 28 december 1922 sloten alle sovjetrepublieken hierover een verdrag, dat twee dagen later van kracht werd.
De USSR werd voorgesteld als een vrijwillige unie van soevereine republieken, die het recht hadden zich af te scheiden. In de praktijk stelde dat weinig voor. De Communistische Partij van de Sovjet-Unie, die zeer gecentraliseerd was, had immers alle macht. De autoriteiten van de unierepublieken voerden gedwee uit wat de partij besliste. Wie echt naar autonomie streefde, maakte kennis met de geheime politie. Het aantal unierepublieken werd later nog aangevuld, eerst met regio’s in Centraal-Azië die voordien een deel van Rusland vormden. In 1940, bij het begin van de Tweede Wereldoorlog werden ook Estland, Letland en Litouwen, net als het kleine Moldavië, brutaal geannexeerd.
Openheid leidt tot de ondergang
Zolang de communistische overheersing absoluut was, leek de Sovjet-Unie een en ondeelbaar. Dat veranderde nadat de nieuwe Sovjet-partijleider Michail Gorbatsjov in 1986 zijn programma van Glasnost (openheid) lanceerde. Veel republieken eisten meer zelfbestuur op en trokken de macht naar zich toe. Litouwen riep in 1990 zelf de onafhankelijkheid uit. Gorbatsjov aanvaardde dat niet, maar wilde wel onderhandelen over een grondige hervorming van de Sovjet-Unie.
Veel republieken eisten meer zelfbestuur op en trokken de macht naar zich toe. Gorbatsjov aanvaardde dat niet, maar wilde wel onderhandelen over een grondige hervorming
Toen conservatieve communisten in augustus 1991 een staatsgreep pleegden om het gezag van de Sovjet-Unie te herstellen, bereikten ze precies het omgekeerde: de coup mislukte en de meeste unierepublieken erkenden het Sovjetgezag niet langer.
Op 8 december 1991 verklaarden de presidenten van Oekraïne, Rusland en Wit-Rusland samen dat de Sovjet-Unie niet meer bestond. Op 25 december legde Gorbatsjov zijn ambt neer en werd de rode vlag van de Sovjet-Unie boven het Kremlin gestreken. De USSR is net geen 69 jaar oud geworden.