75 jaar geleden: de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki

In de nacht van 5 op 6 augustus 1945 steeg een Amerikaanse B-29-bommenwerper met de naam Enola Gay op van het eiland Tinian in de Marianen om de eerste atoombom op Japan af te werpen. 

De Amerikaanse vliegbasis op Tinian lag meer dan 2000 km ten zuiden van Japan, maar de B-29 ‘Superfort’ had dan ook een enorme actieradius. Hij was de grootste en meest gesofistikeerde bommenwerper van de oorlog (de ontwikkeling ervan was duurder dan die van de atoombom) en de Enola Gay behoorde tot een versie die speciaal gebouwd was voor deze heel bijzondere opdracht.  

Aan boord was slechts één bom, een gevaarte van 3 meter lang dat 4,4 ton woog, aangeduid als “Little Boy”. Daarin zat 64 kg verrijkt uranium in twee stukken.

Een soort kanon binnen het omhulsel zou het eerste stuk tegen het tweede schieten, zodat de twee stukken samen een “kritische massa” vormden, waarin een kettingreactie ontstond die een enorme hoeveelheid energie vrijgaf. 

Hoe groot die energie zou zijn, was niet op voorhand bekend. De ontwerpers wisten dat Little Boy een vrij inefficiënt tuig was, maar dat het zo goed als zeker voor een superzware explosie zou zorgen. Het zou de enige bom van dit type zijn die ooit werd gebruikt.

De hele – zeer geheime - operatie was tot in de puntjes voorbereid. Wel kwam er ongerustheid toen in de dagen daarvoor liefst vier andere B-29’s neerstortten bij het opstijgen op Tinian. 

Kapitein William Parsons, de officier die voor Little Boy verantwoordelijk was, besefte op 5 augustus – de bom hing toen al gebruiksklaar in de B-29 - wat de gevolgen konden zijn voor het eiland als ook de Enola Gay bij vertrek crashte.

Diezelfde avond kroop hij in het vliegtuig om de bom met zijn eigen handen onklaar te maken. Hij hield er bebloede handen aan over. Enkele uren later, meteen nadat de Enola Gay met succes opgestegen was, daalde Parsons af in de bommenruimte om de bom weer op scherp te stellen. 

Als doelwit was Hiroshima uitgekozen, een havenstad in het westen van Japan en toen op zes na de grootste stad van het land. Vergeleken met de meeste andere Japanse steden had Hiroshima nauwelijks geleden onder Amerikaanse bombardementen.

Hiroshima stond bovenaan een lijst van tien steden die voor een atoombom in aanmerking kwamen. Bij bewolking moest de Enola Gay naar een andere stad vliegen, want de Amerikanen wilden de gevolgen van de explosie goed kunnen waarnemen. De ontploffing was hoe dan ook een experiment. 

Drie andere Amerikaanse vliegtuigen waren enkele uren daarvoor tot daar gevlogen om zich  van de meteorologische toestand te vergewissen. Helaas voor Hiroshima begon de dag met stralend weer.

De Enola Gay was bij zijn vlucht vergezeld van twee andere B-29’s.  De ene was voorzien van meetapparatuur, de andere van foto- en filmcamera’s. 

Om kwart over acht ’s morgens liet de Enola Gay op bijna 10 km hoogte de bom vallen. Little Boy ontplofte automatisch op bijna 600 meter hoogte, boven een ziekenhuis dat zich op 200 meter van het geviseerde doel (een brug) bevond.

Er ontstond een verblindende flits, meteen gevolgd door een gloeiende gasbel, die evolueerde tot een kilometers hoge paddenstoelwolk. 

Het gevolg was onbeschrijflijk. Om te beginnen was er de hitte. De warmte die vrijkwam, veroorzaakte in het centrum van de explosie temperaturen tot bijna 5000 graden. Wie zich daar bevond, verdampte of verpulverde meteen. Verder van daar af verbrandde iedereen en nog verder liep men ernstige brandwonden op. 

Een tweede effect was een enorme schokgolf. Winden van honderden kilometers per uur bliezen de gebouwen om. Auto’s, trams en treinwagons werden weggeslingerd. Ten derde kwam heel wat radioactieve straling (röntgen- en gammastraling en neutronen) vrij, die dodelijk was voor wie niet meteen was verbrand of verpletterd. 

Door de hitte ontstond een vuurstorm die nog een verdere  zware tol zou eisen, te meer daar Japanse huizen traditioneel van hout zijn. Volgens Amerikaanse schattingen werd 12 km² van de stad totaal vernield. 

De getallen over slachtoffers variëren. Schattingen van vlak na de oorlog geven dat 70.000 tot 80.000 mensen werden gedood en bijna evenveel gewond raakten. Er zijn echter veel hogere getallen genoemd. 

Schattingen waren moeilijk omdat er van veel slachtoffers totaal niets over was en omdat ook de bevolkingsregisters vernietigd werden. 

Het dodenaantal lag veel hoger dan de Amerikanen hadden verwacht, omdat ze ervan uitgingen dat de inwoners massaal naar de schuilkelders zouden zijn afgedaald. Dat gebeurde echter niet. De komst van de vliegtuigen die weerwaarnemingen deden, had eerder die ochtend al luchtalarm veroorzaakt, maar dat was intussen afgeblazen. De meeste inwoners zagen geen gevaar in een paar vliegtuigen die tien kilometer hoog vlogen. 

Wel was wel een belangrijk deel van de bevolking eerder geëvacueerd, omdat de Japanse overheid bombardementen verwachtte. Daardoor was het aantal inwoners van de stad gedaald van 380.000 tot minder dan 300.000. 

Maar deze  getallen zeggen niet veel over de onbeschrijflijke ellende die na de explosie in Hiroshima heerste. Overlevenden lagen met afschuwelijke brandwonden te kermen op de plaats waar huizen hadden gestaan. 

Amper drie dagen later – de Japanners beseften nog niet volledig wat hen op 6 augustus was overkomen – werd een tweede atoombom uitgeworpen. Dit keer ging het om een plutoniumbom van het type Fat Man, zoals ook gebruikt bij de allereerste kernexplosie op 16 juli 1945. 

Een andere B-29, de Bockscar, moest de bom afwerpen. De opdracht verliep veel moeizamer dan voor de Enola Gay. Eerst draaide de Bockscar een tijd rondjes in de lucht, tevergeefs wachtend op een van de twee B-29’s die hem zouden begeleiden.

Uiteindelijk vlogen er maar twee vliegtuigen naar de havenstad Kokura, die het doel had moeten zijn. Bij aankomst bleken er wolken over de stad te hangen, dus konden ze daar de bom niet droppen. Daarop zetten ze koers naar de stad die als volgende op de lijst stond: de havenstad Nagasaki. 

Door het tijdverlies verbruikte de Bockscar te veel brandstof om nog naar Tinian terug te keren. Hij kon nog wel op het nippertje landen op het meer dichtbijgelegen eiland Okinawa. Intussen had hij wel de bom laten vallen… 

De plutoniumbom die op Nagasaki viel, was veel krachtiger dan de uraniumbom op Hiroshima. Little Boy bleek na metingen een energie-equivalent van “slechts” 12 kiloton TNT te hebben vrijgemaakt. Voor Fat Man was dat 20 kiloton. 

Ondanks die sterkte werd Nagasaki minder hard getroffen dan Hiroshima. Officiële schattingen gaven 38.000 doden en 21.000 gewonden, maar ook hier zijn er hogere getallen genoemd. 

Waarom waren er minder slachtoffers in Nagasaki? Ditmaal was er wel luchtalarm, maar slechts een klein deel van de bevolking was gaan schuilen.  Het reliëf in de stad speelde een grote rol. De heuvels schermden een deel van de ontploffing af. Het reliëf, de wateroppervlakten en de grotere spreiding van de gebouwen beletten de ontwikkeling van vuurstormen. 

Maar de gruwel achteraf was even afstotelijk, net als de chaos en ellende bij de overlevenden. Ook hier waren de ziekenhuizen en artsen verdwenen… 

Voor de Amerikaanse regering en legerleiding was het gebruik van de atoombom een logische zaak. Ze hadden een zeer krachtige bom, dus waarom zouden ze er geen gebruik van maken? Het bombarderen van steden was een onderdeel van een militaire strategie. 

Het bombarderen van Hiroshima en Nagasaki was militair gesproken gerechtvaardigd. In de ene stad waren veel troepen en wapens gevestigd (onder de doden van Hiroshima waren er zo’n 20.000 militairen) en de andere was een belangrijk centrum van industrie en scheepsbouw. 

Op dat moment waren sommige Japanse steden al tot 95 % verwoest door “conventionele” bombardementen. Bij het verwoestende bombardement op Tokio in maart 1945 vielen er ongeveer 100.000 doden, meer dan in Hiroshima.

Anderzijds was de beslissing om de atoombom te gebruiken louter politiek. Zelfs generaal Douglas MacArthur, de Amerikaanse opperbevelhebber in de oorlog tegen Japan, was er niet bij betrokken. Het was president Harry Truman die met veel overtuiging de beslissing nam. Zodra de atoombom beschikbaar was – en dat zou begin augustus zijn – zou hij worden gebruikt tegen Japan. 

De president had daarbij het unaniem advies gevolgd van een comité van experts (zowel militairen als wetenschappers) die het erover eens waren dat de bom kon worden gebruikt, en liefst zo snel mogelijk. De atoombom kon de oorlog sneller beëindigen.

Sommigen hadden voorgesteld Japan te waarschuwen en een demonstratie van de bom te geven op een vooraf aangewezen plek. Maar het comité was daar tegen. Wat als de bom niet zou ontploffen? En wat als de Japanners op die plek krijgsgevangenen zouden zetten? Er was “geen alternatief dan een rechtstreeks militair gebruik”.

Voor Truman was het de bedoeling Japan snel op de knieën te krijgen. Een paar weken eerder had de president al gedreigd met een “totale vernietiging van Japan”, als het zich niet snel overgaf. Zonder echter iets over de atoombom zelf te onthullen.

Meteen na de vernietiging van Hiroshima maakte Truman het bestaan van de atoombom bekend en waarschuwde Japan voor een “regen van vernietiging uit de lucht, zoals nooit eerder op aarde was gezien”. B-29’s wierpen vlugschriften boven Japanse steden uit waarin over de atoombom werd gesproken, om de Japanse  bevolking aan te zetten te capituleren. 

Voor de Amerikaanse generaals was de atoombom niet meer dan een nieuwe, zeer krachtige bom. Ze waren overigens niet van plan het bij die twee bommen te laten.

Met Hiroshima en Nagasaki hadden de Amerikanen alle atoombommen gebruikt waarover ze toen beschikten, maar in het geheime laboratorium van Los Alamos werd druk gewerkt aan nieuwe exemplaren van Fat Man, die enkele weken later geleverd konden worden. De Amerikaanse luchtmacht plande twee nieuwe atoomaanvallen per maand. 

De Amerikaanse legerleiding dacht intussen aan het gebruik van atoomwapens bij een geallieerde landing in Japan, die later zou moeten gebeuren.

Doordat Japan al op 15 augustus liet weten dat het de strijd opgaf, zou het zover niet meer komen. De atoombommen die in Los Alamos werden afgewerkt, waren niet meer nodig voor de oorlog.

De snelle aankondiging van de Japanse capitulatie, amper enkele dagen na het gebruik van de atoombommen, betekende voor de Amerikanen en ook voor de inwoners van veel andere geallieerde landen een zeer aangename verrassing.

De oorlog was onverwacht snel voorbij, de vreugde kon niet op. De atoombom werd bijna de hemel in geprezen, ook al was deze niet de enige oorzaak van de capitulatie van Japan.

Aan de slachtoffers van Hiroshima en Nagasaki werd toen nauwelijks aandacht besteed. Net zoals de slachtoffers van de bombardementen op Duitsland behoorden ze tot het vijandige kamp en waren ze ergens mee schuldig aan hun lot.

Het duurde bijna een jaar, toen de overwinningsroes voorbij was, voor de westerse pers echt belangstelling kreeg voor wat er in de getroffen steden gebeurd was. Door foto’s en beschrijvingen werd de gruwel duidelijk. 

Bekijk hieronder beelden uit 1945 en beelden van de herdenkingsplechtigheid in 2020.