Duitsland is vanaf vandaag zes maanden EU-voorzitter: wat moeten we verwachten?

De voorbije 6 maanden was Kroatië EU-voorzitter. En op 1 januari 2021 neemt Portugal de fakkel over van Duitsland. Die beurtrol is al lang geleden vastgelegd, tot eind 2030!  België was de laatste keer EU-voorzitter in 2010  (met een federale regering in lopende zaken), en zal op 1 januari 2024 opnieuw aan de beurt zijn. 

Concreet betekent het dat Europese ministerraden geleid worden door een Duitse minister. Duitse diplomaten zullen ook de voorbereidende vergaderingen leiden. De voornaamste taak van Duitse ministers en diplomaten bestaat er in om compromissen te zoeken tussen de 27 landen. En ze moeten ook in naam van de 27 lidstaten onderhandelen met het Europees Parlement. 

Duitsland was het laatst EU-voorzitter in de eerste maanden van 2007. Angela Merkel was toen iets meer dan een jaar bondskanselier van Duitsland. Nu, dertien jaar later, is ze nog altijd bondskanselier. Dat een regeringsleider twee keer een Europees voorzitterschap te beurt valt, is heel uitzonderlijk. Het was onder Duits voorzitterschap in 2007 dat de Europese Unie haar eerste klimaatdoelstellingen (voor 2020, dit jaar dus) vastlegde: 20 procent minder CO2-uitstoot in 2020, 20 procent hernieuwbare energie, 20 procent minder energieverbruik. 

Het klimaatdossier komt opnieuw op het bord van het Duitse voorzitterschap. De Europese Unie wil klimaatneutraal zijn in 2050.  Duitsland wil een compromis bereiken over een Europese klimaatwet die dat doel juridisch verankert. De doelstellingen voor 2030 zouden in het najaar aangescherpt moeten worden. En om de Europese industrie te beschermen tegen concurrentie uit landen die geen strenge klimaatregels hebben, probeert Duitsland ook een akkoord te bereiken over een CO2-invoertaks. 

En dan is er natuurlijk de coronacrisis. Volgens Duits bondskanselier Merkel de grootste crisis die Europa treft sinds de Tweede Wereldoorlog. Die crisis leidde ertoe dat Duitsland de voorbije weken compleet van koers veranderde, en zijn schouders zette onder een Europees Herstelfonds dat 750 miljard euro wil investeren in regio’s en sectoren die zwaar getroffen worden door de crisis.

Op 17 en 18 juli is er daarover een extra Europese top. Samen met de Franse president Macron oefent Merkel druk uit op de zogenaamde zuinige landen (Nederland, Zweden, Denemarken, Oostenrijk) die nog niet overtuigd zijn van het nut van het plan. Als er een akkoord bereikt wordt, moeten er nog heel wat Europese wetten in sneltreinvaart worden goedgekeurd zodat het geld uit het Herstelfonds en de meerjarenbegroting vanaf 1 januari kan worden toegewezen. Dat wordt een taak van het Duitse voorzitterschap. 

September en oktober worden wellicht weer cruciale brexit-maanden. Op 1 februari verliet het Verenigd Koninkrijk de Europese Unie. Op 31 december eindigt de overgangsperiode. Als er tegen dan geen handelsakkoord is, wordt het Verenigd Koninkrijk een land als Australië of de Verenigde Staten, met invoerheffingen en invoerbeperkingen. Sommige Britse politici hopen dat Duitsland, dat economisch zwaar zal lijden onder de brexit, de rest van de EU zal overtuigen om zich soepeler op te stellen. Tot nu toe zijn er daar echter geen aanwijzingen voor, integendeel zelfs. Duitsland vindt het behoud van de interne markt met al haar regels enorm belangrijk voor de Duitse economie en lijkt niet bereid om de Britten versoepelingen toe te willen staan. 

Het moeilijke migratiedossier lijkt momenteel van de radar verdwenen. Het is (al lang) wachten op een nieuw voorstel van de Europese Commissie over een hervorming van het Europese asiel- en migratiebeleid. Als dat voorstel er komt, zal Duitsland als EU-voorzitter moeten proberen om de (zeer) uiteenlopende standpunten te verzoenen, iets wat de voorbije landen niemand lukte. 

"Solidariteit en soevereiniteit", dat zijn volgens Duits minister van Buitenlandse Zaken Heiko Maas de twee kernwoorden van het Duitse voorzitterschap. Meer solidariteit binnen Europa (via het Herstelfonds), en meer Europese soevereiniteit, zodat Europa minder afhankelijk wordt van bijvoorbeeld China en India voor de productie van geneesmiddelen.

Ook op digitaal vlak moet Europa minder afhankelijk worden, vindt Duitsland. De rivaliteit tussen de Verenigde Staten en China dwingt de Europese landen om de Europese Unie op vele gebieden sterker te maken, zegt Maas. Hij wil ook dat Europa voorbereid is op de uitslag van de presidentsverkiezingen in de VS in november, met hetzij Biden hetzij Trump als winnaar. 

Merkel krijgt dus het voorzitterschap op een moment dat de EU geconfronteerd wordt met een enorme crisis. Ook tijdens het Duitse voorzitterschap in 2007 moest Merkel een Europese crisis oplossen. Frankrijk en Nederland hadden in een referendum in 2005 de Europese Grondwet verworpen. Op een top in juni 2007 slaagde ze erin om een akkoord tussen de lidstaten te bereiken over een aantal wijzigingen aan het bestaande verdrag. Dat akkoord vormde de basis voor het Verdrag van Lissabon, dat in december 2007 werd ondertekend.

Een van de wijzigingen was dat er voortaan een permanente voorzitter van de Europese Raad zou komen, om de vergaderingen van regeringsleiders te leiden. Die taak wordt nu uitgeoefend door Charles Michel. Formeel gezien heeft Merkel als regeringsleider dus geen macht meer. Het is Charles Michel die de Europese toppen leidt, en het zullen Duitse ministers zijn die Europese ministerraden leiden. Maar als regeringsleider stuurt Merkel natuurlijk haar regering aan, en zal ze achter de schermen al haar invloed en macht gebruiken om haar collega-regeringsleiders te overtuigen. Op die manier zal ze van grote waarde zijn voor Charles Michel, om een aantal moeilijke dossiers erdoor te krijgen. 

Op het einde van het Duitse voorzitterschap in juni 2007 kreeg Merkel op de slotpersconferentie bloemen van toenmalig Commissievoorzitter Barroso. Mede door dat voorzitterschap leerde de rest van de EU haar kennen. De jaren erna kreeg ze veel kritiek. Tijdens de eurocrisis was ze volgens sommigen te hardvochtig, te veel gefocust op besparingen. Tijdens betogingen in Griekenland werd ze afgebeeld in nazikostuum en met Hitlersnor. Een paar jaar later kreeg ze van verschillende kanten het verwijt dat zij door "wir schaffen das" de migratiecrisis had aangewakkerd.

Daarna werd ze afgeschreven in eigen land: ze trad af als partijleider, en haar partij deed het slecht bij de verkiezingen. Intussen is ze in Duitsland weer populair geworden, door de manier waarop ze de coronacrisis aanpakte. Die versterkte positie lijkt ze nu te willen gebruiken om op Europees niveau hervormingen te bepleiten die tot voor kort gevoelig lagen in Duitsland (zoals het Europees herstelfonds). De verwachtingen van de buitenwereld over het Duitse voorzitterschap zijn hoog. Over zes maanden zal duidelijk zijn of dat terecht was.