Internationaal geprezen hervormer vervelt tot alleenheerser: in 20 jaar trok Recep Tayyip Erdogan alle macht naar zich toe

Recep Tayyip Erdogan (69) legde de basis voor zijn huidige macht in de tweede helft van de jaren 90, als burgemeester van Istanbul. Als vrome moslim en lid van een pro-islamitische partij kwamen zijn conservatief-islamitische denkbeelden dan al tot uiting. Erdogan verdedigde het traditionele gezin, dat volgens hem bedreigd werd door de emancipatie van vrouwen en de strijd om meer rechten voor de holebigemeenschap. Als burgemeester beperkte hij ook de verkoop van alcohol.

De islam werd in de decennia daarna een mobiliserende factor voor zijn kiespubliek. Het deed hem net voor zijn grote nationale doorbraak ook even in de gevangenis belanden. In 1999 werd hij veroordeeld tot vier maanden cel wegens het aanzetten tot raciale haat omdat hij een islamitisch gedicht had voorgedragen.

Na zijn celstraf stapte hij opnieuw in de politiek, maar zijn partij van weleer was intussen verboden. Samen met Abdullah Gül, die even premier en later president zou worden, stichtte hij in 2001 een nieuwe islamitisch-conservatieve partij, de Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling (AKP), die een jaar later meteen een absolute meerderheid behaalde bij de parlementsverkiezingen. Gül nam het premierschap even op zich om Erdogan van wat juridische problemen te verlossen als gevolg van zijn veroordeling, maar in 2003 nam Erdogan het roer over.

Sindsdien is Erdogan de sterke man van Turkije. Miljoenen Turken die dit jaar voor de eerste keer zijn gaan stemmen, hebben niets anders gekend dan het Erdogan-tijdperk. Als premier oogstte hij veel lof als hervormer en voor de welvaart die hij creëerde. Het eerste decennium onder Erdogan kende een enorme economische groei, waardoor een nieuwe, welvarende middenklasse ontstond. Die groei was vooral het gevolg van de vele infrastructuurwerken in het land. Erdogan investeerde miljarden euro's in appartementsgebouwen, bruggen, snelwegen, hogesnelheidslijnen en luchthavens.

Enkele uitschieters: een nieuwe brug over de Bosporus en de langste hangbrug ter wereld (4,6 kilometer) over de Dardanellen. Zijn bouwijver leidde ook tot een aantal megalomane uitspattingen waarvan het nut in vraag gesteld kan worden, zoals de bouw van een nieuwe moskee in Istanbul voor 30.000 gelovigen en vooral een nieuw presidentieel paleis op een beboste heuvel in Ankara, met meer dan 1.000 vertrekken. Erdogan droomt ook van een 45 kilometer lang kanaal dat de Zee van Marmara met de Zwarte Zee zou verbinden en parallel naast de Bosporus uitgegraven zou moeten worden. Door geldgebrek is het er nog niet van gekomen.

Toen hij geen kandidaat meer mocht zijn om zichzelf op te volgen als premier, koos Erdogan in 2014 voor het presidentschap. Voor het eerst werd de president toen rechtstreeks verkozen. Erdogan haalde het meteen in de eerste ronde. De functie was toen vooral ceremonieel.

Hoewel hij als premier in binnen- en buitenland geprezen werd als hervormer, waarschuwden zijn tegenstanders toen al dat hij steeds meer autoritaire trekjes begon te vertonen. Wellicht het belangrijkste voorbeeld daarvan was het neerslaan van de protestbeweging in het Gezipark in Istanbul. Begonnen als een kleine actie tegen bouwplannen in het park, mondde die uit tot een grotere protestbeweging tegen het beleid van Erdogan.

Tijdens zijn presidentschap kwam dat autoritarisme nog meer tot uiting. In zijn eerste jaren als president waren twee gebeurtenissen bepalend voor het verdere verloop van Erdogans politieke carrière én voor de Turkse politiek in het algemeen.

In 2015 verloor zijn partij na 13 jaar de absolute meerderheid in het parlement. Een jaar later pleegde een deel van het leger een – mislukte – staatsgreep. Terwijl tanks in juli 2016 door de straten van Istanbul en Ankara rolden, probeerden rebellerende militairen hem gevangen te nemen in zijn vakantieoord in de kuststad Marmaris. Het plan mislukte: Erdogan kon met een helikopter in veiligheid gebracht worden, nam een privévliegtuig naar Istanbul en werd daar toegejuicht door zijn aanhangers.

Na die mislukte coup draaide Erdogan de schroeven aan: meer dan 50.000 mensen belandden in de cel, onder wie duizenden militairen, maar ook journalisten, advocaten, politieagenten, academici en Koerdische politici. De schuld voor de mislukte staatsgreep legde hij bij de beweging van Gülen, een islamitische conservatief die in de Verenigde Staten woont. Een oude bondgenoot die Erdogan aan verschillende verkiezingsoverwinningen heeft geholpen, maar zich later tegen hem heeft gekeerd.

Een jaar later trok Erdogan alle macht naar zich toe. Via een grondwetswijziging, nipt goedgekeurd door de bevolking tijdens een referendum, voerde hij een uitgebreid presidentieel regime in. De functie van premier werd afgeschaft en de president kreeg meer macht. Sindsdien heeft de president het recht om de noodtoestand uit te roepen, kan hij topfiguren binnen de ambtenarij benoemen en zelfs tussenbeide komen in het gerechtelijk systeem.

Erdogans autoritaire regeerstijl werd steeds duidelijker. Zo bracht hij de media grotendeels onder controle van de overheid, werden journalisten in de cel gegooid en voerde hij een strenge controle in op sociale media. Ook tegen de Koerdische minderheid voerde hij de repressie op.

Meer dan wie ook sinds Kemal Atatürk, de stichter van het moderne Turkije, heeft Erdogan zijn land veranderd. Ook het seculiere karakter van Turkije heeft hij meermaals uitgedaagd. Zo liet hij vrouwen weer toe om een hoofddoek te dragen aan de universiteit, in openbare functies, bij de politie en in het parlement. Zelf houdt hij vol dat hij de islamitische waarden niet aan de Turken wil opleggen, maar hen alleen het recht wil geven om hun religie openlijker uit te drukken.

In 2020 lokte hij ook heel wat internationale verontwaardiging uit door de beroemde Hagia Sophia opnieuw in een moskee om te vormen. 1.500 jaar geleden werd de Hagia Sophia als een kathedraal gebouwd, de Ottomanen veranderden haar in een moskee. Atatürk maakte er ten slotte een museum van, als symbool van het seculiere Turkije.

De vraag is nu of Erdogan die islamisering van het openbare leven nog verder zal willen doorzetten. Sommige voorstanders van het seculiere Turkije kijken hoopvol naar de Turkse jeugd. Vooral zij lijken zich meer en meer tegen die islamisering af te zetten. Maar voorlopig heeft dat nog niet tot een afstraffing in het stemhokje geleid.

In de loop der jaren begon Erdogan zich ook steeds zelfverzekerder op te stellen op het internationale toneel. Hij schopte daarbij niet zelden tegen de schenen van buurlanden, grootmachten in de ruimere regio of de Europese Unie, om later de brokken weer te lijmen. 

Zo mengde hij zich in het conflict in Syrië door er Koerdische rebellen onder vuur te nemen. In 2016 deed hij de Europese Unie een omstreden migratiedeal slikken. In ruil voor Europees geld hield hij (toen vooral Syrische) vluchtelingen tegen die vanuit Turkije Europa probeerden te bereiken. 

In de oorlog in Oekraïne stelt hij zich al een hele tijd netjes op tussen Rusland en het Westen. Hij houdt de lijnen met Poetin open (Turkije heeft Russische energie hard nodig), maar probeert tegelijk in de pas te lopen als NAVO-lid. Zo heeft ook Turkije militair materieel geleverd aan Oekraïne. Door die tweeslachtige positie slaagde Turkije er onder meer in om een graanakkoord te bemiddelen tussen Rusland en Oekraïne.

Dat Erdogan niet vies is van wat opportunisme, hebben ook Finland en vooral Zweden geweten. Beide landen wilden door de oorlog in Oekraïne lid van de NAVO worden. Finland is dat intussen al. Wat Zweden betreft, blijft Erdogan dwars liggen, omdat dat land volgens hem te laks optreedt tegen Turkse opposanten op zijn grondgebied die Erdogan als terroristen beschouwt (Koerdische PKK-leden en leden van de Gülen-beweging). Zal hij binnenkort toch instemmen, nu hij zeker is van zijn herverkiezing?

Dat Erdogan al zolang aan de macht kan blijven, heeft hij ook te danken aan een hopeloos verdeelde oppositie, die er nooit in geslaagd is om hem echt uit de dagen. Tot de verkiezingen van dit jaar. Voor het eerst leek de oppositie echt een kans te maken om Erdogan te verslaan.

Dat had onder meer te maken met de zware economische crisis. Na de bloeiende economie tijdens zijn premierschap, raakte de Turkse economie tijdens zijn presidentschap meer en meer in verval. Vorig jaar kampte Turkije met een inflatie van meer dan 85 procent, waarbij een 24 jaar oud record sneuvelde. In april van dit jaar, een maand voor de presidentsverkiezingen, was dat nog altijd meer dan 40 procent.

Miljoenen Turken zagen hun spaargeld in rook opgaan. De werkloosheid is er hoog. Veel jonge Turken gaven aan dat ze naar het buitenland wilden en dat ze dat ook zouden doen zodra ze daar de kans toe hadden.

In februari werd het oosten van Turkije ook nog eens getroffen door een verwoestende aardbeving, waarbij meer dan 50.000 mensen omkwamen in Turkije en buurland Syrië. Honderdduizenden gebouwen en woningen in Turkije gingen tegen de vlakte, meer dan 20 miljoen Turken werden getroffen.

De Turkse overheid werd te trage hulpverlening verweten. Er kwam ook steeds meer kritiek op de bouwvoorschriften in het land en de aanpak daarvan door de overheid. Bovenop de al weinig opbeurende economische vooruitzichten, leek op die manier een "perfecte storm" te gaan plaatsvinden. Dat de grootste oppositiepartijen er deze keer ook in geslaagd waren om een gezamenlijke kandidaat naar voren te schuiven, zette de deur op een kier voor een machtswisseling.

Maar ook al waren deze presidentsverkiezingen de grootste uitdaging voor Erdogan sinds hij in 2003 aan de macht kwam, uiteindelijk trekt hij ook nu weer aan het langste eind. Uitdager Kemal Kilicdaroglu zorgde dan wel voor een primeur door Erdogan voor de eerste keer in drie verkiezingen tot een tweede ronde te dwingen, zijn resultaat in die eerste ronde viel lager uit dan verwacht. Dan al was duidelijk dat Erdogan die tweede ronde met gemak zou binnenhalen.