Wat is stikstof en wat doet het met het milieu en onze gezondheid?

Stikstof is een chemisch element met als symbool N. De losse atomen van stikstof verbinden zich direct met andere stikstofatomen en vormen dan meestal distikstof (N2), een kleur- en reukloos gas dat zo'n 79 tot 80 procent van de lucht uitmaakt. Dit stikstofgas zoals het ook genoemd wordt, is onschadelijk. 

Maar stikstof kan zich in de lucht ook verbinden met andere elementen en dan ontstaan er verbindingen die wel schadelijk zijn. Bij hoge temperaturen, bij verbrandingsprocessen bijvoorbeeld, verbindt het zich met zuurstof en vormt dan stikstofoxiden (NOx). Het kan zich ook binden met waterstof en dan wordt ammoniak gevormd (NH3), een kleurloos gas.  

Als de stikstofdeeltjes op de grond neerslaan, zorgen ze voor bemesting. Stikstof is normaal vrij schaars in de bodem en planten hebben het nodig om te groeien. Een aantal planten is echter aangepast aan een arme bodem en als die verrijkt wordt door de neerslaande stikstof, gaan die planten weggeconcurreerd worden door soorten als netels, braambessen en grassen, die het net goed doen op een voedselrijke bodem. 

Zowat een kwart van de planten profiteert van de rijkere bodems, de rest krijgt het moeilijk, wat de biodiversiteit vermindert. Ook insecten en andere levensvormen die afhankelijk zijn van de aangepaste planten, gaan er dan op achteruit en dat tast de biodiversiteit nog meer aan. 

De bodem kan ook verzuren door de aanwezigheid van stikstof en ook dat leidt tot het verlies van bepaalde plantensoorten.

Als de stikstofdeeltjes in zoet water terechtkomen, treedt er een proces op dat eutrofiëring genoemd wordt. Het teveel aan stikstof kan leiden tot een snelle groei van bepaalde algen, wat dan weer zuurtoftekorten en een gebrek aan licht in het water tot gevolg kan hebben. Ook dat leidt tot een verarming van de biodiversiteit. Bovendien kan ook het water verzuren en dat kan leiden tot de sterfte van bepaalde gevoelige vissen. 

Stikstofdioxide in de lucht is irriterend voor de ogen, neus, keel en longen en het kan ontstekingen van de longen veroorzaken en hart- en vaatziekten. 

In een recente studie die de sterftecijfers door stikstofdioxide vergeleek in een duizendtal steden, scoorde Antwerpen na Madrid het slechtste, en ook Brussel deed het niet goed. 

In Vlaanderen wordt overigens nog altijd de Europese drempel voor stikstofdioxide op meerdere plaatsen overschreden, ondanks het luchtbeleidsplan van de Vlaamse regering. Onlangs heeft milieubeweging Greenpeace daar nog een rechtszaak over gewonnen tegen de Vlaamse overheid. 

Stikstofoxiden zijn een van de noodzakelijke bestanddelen voor het ontstaan van fotochemische smog of zomersmog, wanneer er te veel ozon in de lucht zit. De concentraties van ammoniak in de lucht zijn niet zo hoog dat ze tot gezondheidsproblemen kunnen leiden, maar ammoniak geeft dan weer milieuproblemen. 

Stikstofdioxide en ozon zijn, samen met fijnstof, de drie stoffen met grootste gezondheidsimpact in Vlaanderen en leiden nog steeds tot vroegtijdige sterfte. Elk jaar zou het in België gaan om 9.000 vroegtijdige overlijdens door alle vormen van luchtvervuiling samen, waarvan 6.500 in Vlaanderen. 

Nederland pakte het stikstofprobleem terdege aan: er kwam onder meer al een algemene snelheidsbeperking van 100 km/u op de snelwegen, en de nieuwe regering-Rutte maakt maar liefst 25 miljard vrij voor de stikstofproblematiek.

Zowat de helft van de schadelijke stikstof ontstaat in Vlaanderen, en zo'n 60 procent daarvan is afkomstig uit de landbouw. Het verkeer is goed voor zo'n 8 tot 10 procent, de rest komt van de huishoudens en de industrie. Het opwekken van energie telt voor minder dan 1 procent. 

Stikstofoxiden ontstaan, zoals gezegd, uit het stikstofgas in de lucht bij hoge temperaturen, bij verbrandingsprocessen in de industrie en bij het opwekken van energie en in verbrandingsmotoren voor onder meer het transport.

Ammoniak is vooral afkomstig uit de landbouw. De stof ontsnapt uit de stallen van kippen, varkens en runderen, ze komt vrij uit de opslag van mest en bij het bemesten van velden en akkers. 

Vooral in de industrie en bij de energieopwekking kunnen de stikstofoxiden vrij eenvoudig uit de uitstoot gehaald worden, zei professor chemische technologie Tom Van Gerven van de KU Leuven in 'De wereld vandaag'. 

Fabrieken en klassieke energiecentrales hebben slechts één schoorsteen of enkele schoorstenen, en de stikstofoxiden kunnen met de zogenoemde DENOX-technologie omgezet worden in stikstofgas zoals in de lucht zit, voor de uitstoot de schoorsteen verlaat. 

Op auto's is die technologie veel moeilijker toe te passen. Daar neemt men zijn toevlucht tot het fijn afregelen van de verbranding om de uitstoot zo laag mogelijk te houden.

In de landbouw is het veel moeilijker om de uitstoot aan te pakken aangezien de vervuilingspunten veel diffuser zijn, er is niet één centrale schoorsteen. Wel zijn er nu gesloten staltypes voor kippen en varkens - al hebben mensen daar ook vragen bij omdat de dieren er dan opgesloten zitten - waarop installaties aangesloten kunnen worden die de uitstoot fel verminderen of zelfs volledig elimineren. Voor runderen ligt dat moeilijker, die hebben een groot volume aan verluchting nodig.  Een verkleining van de veestapel zou een oplossing vormen, maar dat ligt moeilijk bij de boeren. 

Het arrest dat de kat de bel aanbond viel in februari van dit jaar. De Raad voor Vergunningsbetwistingen vernietigde de vergunning voor de uitbreiding van een kippenstal in Kortessem en het was voor het eerst dat een Belgische rechter een vergunning verbrak louter op het stikstofargument. 

De Vlaamse regering werkt sinds 2014 aan een Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) en in afwachting daarvan had toenmalig minister van Leefmilieu Joke Schauvliege (CD&V) een voorlopige regeling met drempels uitgewerkt. 

Als een landbouwer een stal wilde bouwen die zou leiden tot een verhoging van het neerslaan van stikstof, de stikstofdepositie, van 5 procent of minder van de zogenoemde 'kritische depositiewaarde' van een beschermd gebied, dan was er volgens die regeling geen bijkomend onderzoek nodig naar de milieu-effecten voor het afleveren van een vergunning. 

Die kritische waarde is de maximale milieudruk die een bepaald leefgebied kan verdragen zonder dat het - voor zover we momenteel weten - er hinder van ondervindt.

De Raad voor Vergunningsbetwistingen heeft die aanpak in dit geval echter onwettig verklaard omdat Vlaanderen de Europese Habitat-richtlijn overtreedt. In Nederland heeft een soortgelijke uitspraak van de Raad van State grote gevolgen gehad. Zo'n 18.000 projecten liggen er stil. 

Ook voor Vlaanderen kan deze lokale kwestie grote gevolgen hebben. Het Algemeen Boerensyndicaat vroeg in elk geval zo snel mogelijk duidelijkheid omdat er sinds het arrest een grote rechtsonzekerheid heerst. 

Eind 2021 protesteren verschillende landbouworganisaties met tractoracties tegen het uitblijven van een definitief Vlaams stikstofbeleid. Naar schatting 4.000 tractoren trekken de baan op. "Het borrelt al langer, maar de maat is stilaan vol", luidt het gezamenlijke persbericht van landbouworganisaties Boerenbond, Ferm voor agravrouwen en Groene Kring. 

"De verstikkende rechtsonzekerheid nekt het ondernemerschap en de dynamiek op de landbouwbedrijven en zet de toekomst van duizenden families op het spel", aldus Georges Van Keerberghen, ondervoorzitter van Boerenbond. We willen meewerken aan oplossingen, maar accepteren niet dat de overheid ons laat stikken." We willen meewerken aan oplossingen, maar accepteren niet dat de overheid ons laat stikken."

"Voor mij is het zeer belangrijk dat de definitieve regels die we maken, dat die voldoende wetenschappelijk onderbouwd zijn en dat die ook rechtszekerheid bieden, zowel aan ondernemingen in de industrie als aan landbouwbedrijven", zei Vlaams minister van Omgeving Zuhal Demir daar eerder al over. 

"Het gaat enerzijds over onze welvaart, onze economie, maar ook over de kwaliteit van onze natuur. We hebben 46 waardevolle natuurgebieden in Vlaanderen en slechts 3 daarvan zijn in gunstige staat. De natuurrapporten in Vlaanderen zijn jaar na jaar altijd slecht. Dat is ook een uitdaging. Alle sectoren zullen hun steentje moeten bijdragen."

"Ik hoop tegen eind dit jaar een definitief kader te hebben waardoor er duidelijkheid is voor iedereen", vertelt minister van Omgeving Zuhal Demir in "De zevende dag" aan enkele bezorgde landbouwers. 

Een belofte die ze dus dus waarschijnlijk niet zal kunnen waarmaken. Althans als we de uitspraak van Vlaams minister voor Landbouw Hilde Crevits mogen geloven dat een landing in het stikstofdossier voor kerst zeer onrealistisch is.