Het is nu al een pak drukker op de weg dan pakweg een maand geleden. Het slechte nieuws is dat de echte najaarsfiles eigenlijk nog goed op gang moeten komen. “Het kantelmoment is deze en volgende week”, legt VRT-verkeersanker Hajo Beeckman uit. “Sinds halfweg augustus, het einde van het bouwverlof, is het verkeer gradueel gaan toenemen, met een kantelmoment begin september. Het volgende kantelpunt komt er nu aan."

Ter vergelijking: begin september staat er in de spits gemiddeld zo’n 200 kilometer file, in oktober zal dat al 300 kilometer zijn. Soms lijkt het dat die files almaar langer worden, maar de toename van de filelengte valt al bij al mee. “Vooral in het centrum van het land zijn de wegen al fel verzadigd, waardoor een kleine toename erg voelbaar is”, zegt Beeckman. Het goede nieuws is dat de filepieken alvast niet zullen toenemen. Het wordt wel drukker op andere momenten van de dag. “De spits begint vroeger en duurt langer, want mensen vermijden de drukste momenten.”

(lees verder onder de grafiek)

Jaar na jaar komen er meer auto’s bij op onze wegen. Tien jaar geleden waren er om en bij de 5 miljoen auto’s in ons land, nu zijn dat er al 700.000 meer. Die toename zorgt ervoor dat ons wegennet dichtslibt, ook op plaatsen waar tot enkele jaren geleden geen files stonden. Wie staat aan te schuiven, is niet altijd ver onderweg. Bijna de helft van wie maximaal 5 kilometer van zijn werk woont, neemt daarvoor de auto.

Ook de bedrijfswagen dwingt veel mensen in de auto. “Veel mensen die in de file staan, rijden met een bedrijfswagen”, zegt mobiliteitsexpert Dirk Lauwers (UGent). “Hun baas verwacht dat ze met die auto komen werken.” Een mogelijkheid om dat aan te pakken zou zijn te werken met een mobiliteitsbudget. Wie nu een bedrijfswagen heeft, zou in plaats daarvan een budget krijgen dat hij kan inzetten voor het vervoer. Dat kan dan een auto zijn, maar even goed het openbaar vervoer of de aankoop van een fiets.

Opmerkelijk is dat niet al die bumper aan bumper rijdende auto’s tijdens de spits op weg zijn naar het werk. Slechts de helft van de personenwagens op de Brusselse Ring in de ochtendspits is woon-werkverkeer. In de avondspits is dat amper een derde. “Er is een grote kans dat wie rond je stilstaat op de R0 op weg is naar de dokter, de sportclub of de supermarkt”, zegt Beeckman daarover. En al die auto’s samen veroorzaken files.

Als er veel auto’s op een bepaald stuk weg rijden, loopt de weg vol. “Hierdoor daalt de volgafstand tussen de auto’s en kan de minste rembeweging leiden tot een schokgolf: de volgende auto moet ook remmen, de auto erna nog meer, die daarna nog meer en zo ontstaat een file”, legt Beeckman uit. “In het najaar krijgen we in de spits vaak regenfiles. Die ontstaan door ongevallen, maar ook doordat mensen automatisch meer afstand houden bij de regen, waardoor er minder auto’s per kilometer weg kunnen rijden en de files langer worden."

In veel gevallen ontstaan de files al voor de maximumcapaciteit van de weg bereikt is, omdat bestuurders niet genoeg afstand houden en hun snelheid onvoldoende aanpassen. Enkele jaren geleden hebben Japanse onderzoekers een experiment uitgevoerd waarbij ze verschillende auto’s op een cirkelvormige baan van 230 meter rondjes lieten rijden. De bestuurders werden gevraagd om - zonder cruisecontrol - een constante snelheid van 30 kilometer per uur aan te houden.

(lees verder onder de video)

(links: met cruisecontrol, rechts: zonder)

Het blijkt voor de bestuurders heel moeilijk om de constante snelheid aan te houden. Al snel gaat één auto iets te snel rijden, hij komt te dicht bij de voorligger en moet even afremmen. Hierdoor remt de volgende auto ook af en de volgende ook… Als er weinig auto’s op de weg zijn, heeft dit weinig invloed op de verkeersstroom. Zijn er veel auto’s op de weg, dan is dat hét recept voor file. Nog voor de maximumcapaciteit van de weg bereikt is.

Uit ander onderzoek blijkt dat we, als we met z’n allen trager rijden, sneller op onze bestemming geraken. Dat lijkt contra-intuïtief, maar het klopt wel degelijk. We hebben de neiging om een gat tussen ons voertuig en de voorligger snel dicht te rijden en dan op onze rem te staan als blijkt dat die niet snel genoeg rijdt. Op die manier creëren we - zoals in het Japanse voorbeeld - een vertraging achter ons en mogelijk zelfs file zonder echte aanleiding.

Het is dus vrij eenvoudig om uw bijdrage te leveren aan minder file: hou voldoende afstand en matig uw snelheid in druk verkeer. Hoffelijkheid kan geen kwaad: in plaats van het gat met uw voorligger dicht te rijden, laat elkaar voor en rits bij wegversmallingen. Dit geldt niet bij opritten van snelwegen en verkeerswisselaars. Wie invoegt moet doorrijden tot aan het einde van de rijstrook die gaat wegvallen en moet de snelheid aanpassen aan de aanliggende strook. Onderstaande afbeelding  toont hoe u moet ritsen. Ritsen is overigens verplicht: meer informatie hier.

(lees verder onder de afbeelding)

Ons rijgedrag alleen en de autoverslaving van veel Belgen zijn niet de enige oorzaak van de files. Veel weginfrastructuur is bedacht rond de jaren 60 en is niet gebouwd op de grote hoeveelheden verkeer die er nu over razen (of op stiltstaan). “Bekijk bijvoorbeeld de bottleneck in Groot-Bijgaarden waar de E40 en de Brusselse Ring samenkomen”, zegt Beeckman. Het verkeer van de Ring moet daar het aankomende verkeer vanuit richting kust kruisen. Gevolg: elke dag staat het daar muurvast.

Begin 2019 beginnen daar werkzaamheden om tussen Groot-Bijgaarden en Strombeek-Bever het lokaal en het doorgaand verkeer te scheiden. Zie foto onder.

(lees verder onder de afbeelding)

“Het doorgaand en lokaal verkeer scheiden is om verschillende redenen een goed idee”, zegt ook mobiliteitsexpert Dirk Lauwers. “Niet alleen om te voorkomen dat die elkaar voortdurend moeten kruisen, maar ook om het systeem robuuster te maken.” Als er nu een ongeval gebeurt op een weg die door gemengd verkeer wordt gebruikt, staat heel de weg stil. “Gebeurt dat bij gescheiden verkeer, staat in eerste instantie enkel de weg voor doorgaand (of lokaal) vast.”

Toch is volgens de mobiliteitsexpert de aanleg van nieuwe of bredere weginfrastructuur niet dé oplossing om de files aan te pakken. “In Nederland hebben ze de snelwegen verbreed. Hierdoor is het verkeer op de wegen eerst vlotter gaan lopen en dat heeft meer mensen aangezet om de auto te nemen”, zegt Lauwers. Hierdoor zijn de nieuwe rijvakken niet alleen ook gaan vollopen, maar is ook het onderliggende wegennet overbelast geraakt. “Mensen zijn er nu langer onderweg dan voor de verbreding.”

Als de snelwegen verbreden de files niet oplost, hoe dan wel? “We hebben een modal shift nodig”, zegt Lauwers. “De alternatieven voor de auto moeten worden verbeterd en het gebruik van de auto moet minder aantrekkelijk worden.” De mobiliteitsexpert benadrukt dat dit geen lange­termijn­plannen hoeven te zijn. “Er zijn verschillende manieren om dat doordacht, maar erg snel te veranderen. Kijk wat men in Leuven en Gent heeft gedaan met hun circulatieplan. Ze hebben een knip gemaakt in het systeem om het de auto moeilijk te maken om nog het centrum te bereiken.”

Andere zogenoemde quick-wins zijn het opdrijven van de parkeertarieven om auto’s te laten parkeren aan de rand van de stad in plaats van in het centrum en het anders instellen van de verkeerslichten. “Met de knip in de Leien in Antwerpen bijvoorbeeld zijn de verkeerslichten zo ingesteld dat ze het verkeer ontmoedigen om de stad in te rijden”, zegt Lauwers. In andere gevallen kunnen goed ingestelde verkeerslichten zorgen voor zogenoemde “groene golven” en een vlottere verkeerstroom.

Automobilisterenvereniging Touring is het ermee eens dat er een pakket maatregelen nodig zijn om de files te bedwingen, maar onderstreept dat er eerst een alternatief moet zijn voor de wagen voor het autoverkeer wordt ontmoedigd. “Het aanleggen van overstapparkings aan de rand van de stad is cruciaal als je mensen wil overtuigen”, zegt Danny Smagghe van Touring. “Vanop die parkings moet er een goede verbinding zijn met de grote openbaar vervoersassen.”

Rond Gent en Antwerpen zijn er nu al park-and-rideparkings (P+R), maar voor Touring zijn die ronduit onvoldoende. “Ze moeten serieus worden uitgebouwd en parkeren moet er gratis zijn”, zegt Smagghe. Voor VAB zijn die P+R-parkings niet altijd goed gelegen. “Ze liggen nu al in het filegebied of zijn het filegebied al voorbij”, zegt Maarten Matienko van VAB. “Wie eerst in de file moet staan om dan zijn auto te parkeren en over te stappen op een tram, beslist vaak om de file uit te zitten tot aan de bestemming.”

De Vlaamse regering heeft verschillende maatregelen aangekondigd om de fileproblematiek op te lossen. Vlaams minister voor Mobiliteit Ben Weyts (N-VA) trekt tussen dit jaar en 2019 alles samen 5,8 miljard euro extra uit om de filedruk te minderen. “We investeren stevig in weginfrastructuur, maar nog méér in alternatieven voor het wegvervoer zoals het openvaar verover, fietsinfrastructuur, maar ook waterwegen”, klinkt het bij het kabinet-Weyts.

Weyts verwacht veel van het rekeningrijden of de kilometerheffing. Bij dat systeem betaalt de bestuurder voor de kilometers die hij effectief rijdt. Zo kan de overheid het bijvoorbeeld duurder maken om tijdens de spits of op bepaalde plaatsen te rijden om zo met financiële prikkels autorijden in de spits of op drukke verkeersassen te ontmoedigen. Ter compensatie zouden alle andere autobelastingen verdwijnen.

“Rekeningrijden kan voor ons als het budgetneutraal is”, zegt Danny Smagge van Touring. “Je zou mensen die zich buiten de spits verplaatsen bijvoorbeeld kunnen belonen.” Al geeft Smagghe wel aan dat het volgens hem niet evident zal zijn om het in te voeren. “Het is technisch niet gemakkelijk. En voor het zover komt, moet er eerst voldoende draagvlak zijn en dat creëren wordt niet evident.” Dat laatste blijkt ook uit een onderzoek dat de VAB heeft uitgevoerd.

“De helft van de Belgen is gewonnen voor het rekeningrijden, maar alleen als het hen geld opbrengt”, zegt Maarten Matienko van VAB. “Het liefst wordt die heffing dan aangerekend op plaatsen en tijden waar hij zelf niet rijdt. De Belg hoopt dus vooral geld te verdienen aan het schrappen van de verkeersbelasting.” Volgens het onderzoek gelooft voorts slechts 1 op de 10 Belgen dat rekeningrijden de files zal oplossen. Logischerwijs is vooral wie weinig de weg opgaat gewonnen voor een systeem waarbij per kilometer wordt betaald.

De invoering van die kilometerheffing is nog niet voor morgen. Een exacte datum is er nog niet, maar verwacht wordt dat het niet meer voor deze regeerperiode zal zijn. Bij het kabinet van Weyts is te horen dat “die revolutie in verkeersfiscaliteit nu wordt voorbereid”. Concreet wordt nu onderzocht onder welke omstandigheden de kilometerheffing kan worden ingevoerd en wat de impact daarvan zal zijn. “Binnen een jaar moeten er gedetailleerde prognoses over de verschillende toekomstscenario’s beschikbaar zijn”, klinkt het. Wordt dus ongetwijfeld vervolgd.

Mobiliteitsexpert Dirk Lauwers haalde het al aan: de auto ontraden alleen zal de files niet oplossen, er moet ook oog zijn voor de alternatieven. Morgen richten we onze blik op het openbaar vervoer.