Van hertje tot walvis: de wonderlijke evolutie van de oceaangigant

Hij weegt wel 150 ton en wordt makkelijk 25 meter lang: de blauwe vinvis, het grootste dier dat ooit op de aarde heeft geleefd en dat vandaag nog steeds de oceanen doorkruist. Toch begon het verhaal van deze reus tientallen miljoenen jaren geleden erg bescheiden. Net als alle walvisachtigen stamt hij af van... een hertje.

Naar aanleiding van de tentoonstelling "Walvis - Vindplaats: Maastricht" die momenteel in het Natuurhistorisch Museum Maastricht loopt, doet bioloog Dirk Draulans het verhaal van deze wonderlijke evolutie uit de doeken in "De afspraak" op Canvas.

"Alle leven is in zee ontstaan", vertelt Draulans. "Dat leven is 500 tot 600 miljoen jaar geleden uit het water beginnen te kruipen. Zowat 400 miljoen jaar geleden hadden we de eerste echte gewervelden. Zo is geleidelijk aan het landleven ontstaan."

"Veel mensen denken dat walvissen altijd in zee hebben geleefd, maar niks is minder waar. Ze stammen af van dieren die van het land terug de zee zijn ingegaan, meer bepaald van de Indohyus. Dat is een hertachtig diertje dat ongeveer 50 miljoen jaar geleden leefde."

"Om aan roofdieren op het land te ontsnappen, begon de Indohyus steeds vaker het water in te gaan. Zo is het geleidelijk aan letterlijk verwaterd."

"Vandaag bestaat een equivalent van de Indohyus: het Afrikaanse waterdwerghert. Het is niet verwant met de Indohyus, maar het heeft precies dezelfde levensstijl. Het leeft in het Afrikaanse tropisch regenwoud langs de rand van rivieren en beken. Bij gevaar gaat het in het water. Daar kan het tot 4 minuten blijven. Als je 50 miljoen jaar wacht, evolueert het misschien ook tot een walvis."

"Zowat 10 miljoen jaar later was de Indohyus tot de Ambulocetus geëvolueerd. Een beetje zoals de krokodillen nu, viel hij als een struikrover vanuit een hinderlaag vissen aan. De Indohyus ging nog in en uit het water, maar deze leefde al bijna volledig in het water. Zijn longen waren bijvoorbeeld al aan het water aangepast."

"Recent heeft de Belgische paleontoloog Olivier Lambert een missing link tussen deze dieren en de latere walvisachtigen beschreven: de Peregocetus. Dat was een otterachtig dier dat ongeveer 40 miljoen jaar geleden leefde en dat de oversteek van Afrika naar Amerika maakte. De Atlantische Oceaan was toen ongeveer 1.200 kilometer breed, vandaag is dat 2.500 kilometer."

"In de Nieuwe Wereld is de Peregocetus verder geëvolueerd tot de Mystacodon. Hij begon de allereerste baleinachtige kenmerken te ontwikkelen. Van daaruit was het een rechte lijn naar de vinvissen en de grote walvissen."

"Olivier Lambert heeft de Peregocetus ontdekt in de woestijn van Peru. Dat is een soort Mekka voor jagers op fossiele walvisachtigen. De Mystacodon die daarop volgt, vond hij nauwelijks 200 meter verder."

"Eigenlijk is Olivier Lambert samen met zijn team stukje bij beetje de hele evolutie van het hertje van 50 miljoen jaar geleden tot de blauwe vinvis vandaag in kaart aan het brengen. Onderweg vullen ze alle leegtes op aan de hand van allerlei fossiele vondsten. Het is een van de mooiste verhalen die evolutionair ooit zijn rondgekregen." 

"Het mooiste aan dit verhaal is dat Charles Darwin het al doorhad. Toen hij in 1859 zijn werk "On the origin of species" voor het eerst publiceerde, achtte hij het al mogelijk dat een beer die steeds vaker en dieper in het water zou gaan leven uiteindelijk as monstrous as a whale zou worden."

"Zijn collega's vonden dat zo vreemd, dat hij deze passage heeft verwijderd bij de tweede druk. Hij zat er nochtans boenk op en vandaag geeft de wetenschap hem gelijk, zij het dat het bij een hertje begon. Andere zeezoogdieren hebben wel gemeenschappelijke voorouders met beren."

Blijft de vraag waarom de walvisachtigen doorheen de evolutie tot zulke giganten zijn uitgegroeid. "Zulke grote dieren zijn alleen maar mogelijk in zee. Op land zou een blauwe vinvis onder zijn eigen gewicht imploderen."

"Een poosje geleden zijn wetenschappers die grote evolutionaire groei met een wiskundig model nagegaan. Baleinwalvissen zijn planktoneters. Het zijn grote dieren die van de allerkleinste diertjes leven. Dat plankton zit vooral in koude zeeën. Door groter te worden, konden walvisachtigen hun temperatuur beter regelen. Precies omdat ze plankton eten, zijn het vandaag dus reuzen."

Bekijk hieronder het volledige gesprek met Dirk Draulans in "De afspraak":