120.000 jaar oude menselijke voetafdrukken in Saudische meerbedding zijn oudste ooit gevonden buiten Afrika

Het Arabisch Schiereiland ligt tussen Afrika en Eurazië en het is dan ook een belangrijk maar weinig bestudeerd gebied voor de evolutie van de mens en zijn verspreiding over de continenten.

Recent onderzoek dat de rol van het schiereiland in de prehistorie van de mens belicht, heeft aangetoond dat mensen zich herhaaldelijk verspreid hebben in het binnenland van het schiereiland in periodes waarin de meedogenloze woestijnen in het gebied veranderd waren in weelderige graslanden. 

Het bleek echter moeilijk om de juiste aard en timing van die verspreidingen te achterhalen, bij gebrek aan dateerbaar materiaal en goede paleo-ecologische gegevens die geassocieerd konden worden met menselijke overblijfselen. Paleo-ecologie is de studie van de omstandigheden waarin fossiele wezens geleefd zouden hebben, bijvoorbeeld aan de hand van stuifmeel. 

In Saudi-Arabië werd eerder al een menselijk vingerkootje van zo'n 85.000 jaar oud gevonden en menselijke fossielen van zo'n 210.000 en 180.000 jaar oud werden eerder al ontdekt in het zuiden van Griekenland en de Levant - het gebied aan de oostkust van de Middellandse Zee dat Israël, Palestina, Jordanië, Syrië, Cyprus en een deel van het zuidoosten van Turkije omvat.

Daardoor wisten onderzoekers al dat een aantal vroege moderne mensen naar Eurazië zijn getrokken langs deze route, en onderweg gebruik gemaakt hebben van de hulpbronnen die ze aan de kust vonden, maar uit het nieuwe onderzoek naar de voetafdrukken blijkt nu dat "routes door het binnenland, waarbij meren en rivieren gevolgd werden, ook bijzonder belangrijk kunnen geweest zijn", zei een van de hoofdauteurs van de nieuwe studie, Matthew Stewart van de Max-Planck-Institute für chemische Ökologie, Biogeochemie en Menschheitsgeschichte in Jena. 

Omdat het Arabisch Schiereiland nu gekenmerkt wordt door grote, bijzonder droge woestijnen, die onherbergzaam waren voor de vroege moderne mens en de dieren waar ze afhankelijk van waren, hebben onderzoekers veel minder aandacht besteed aan het gebied dan aan Afrika en Eurazië, de aangrenzende gebieden die cruciaal zijn om de prehistorie van de mens te begrijpen. 

Onderzoek gedurende de laatste tien jaar heeft echter aangetoond dat Arabië niet altijd woestijnachtig is geweest, en het is nu welbekend dat de omstandigheden in het gebied het laatste miljoen jaar aanzienlijke schommelingen hebben doorgemaakt. 

"Op bepaalde ogenblikken in het verleden zijn de woestijnen die het binnenland van het schiereiland domineren, veranderd in uitgestrekte graslanden met permanente zoetwatermeren en rivieren", zei Richard Clark-Wilson van de Royal Holloway University of London, een van de hoofdauteurs van de nieuwe studie. 

"Het was tijdens deze periodes van klimatologische verbetering dat de menselijke en dierlijke populaties zich verspreidden in het binnenland, zoals blijkt uit archeologische en fossiele aanwijzingen."

Tijdens deze nattere periodes moet het landschap in het gebied meer geleken hebben op de huidige Afrikaanse savanne. 

In de nieuwe studie beschrijft een internationaal onderzoeksteam een grote verzameling afdrukken die ontdekt werden tijdens recent onderzoek in de Nefud-woestijn. 

In de afzettingen van een oud meer die 'Alathar' genoemd werden door het team, Arabisch voor 'het spoor', werden honderden afdrukken van mensen en dieren gevonden. De sporen lagen aan het oppervlak omdat ze bloot waren komen te liggen door de erosie van de bovenliggende afzettingslagen. 

"We beseften onmiddellijk het potentieel van de ontdekking", zei Stewart. "Voetafdrukken zijn een unieke vorm van fossiele aanwijzingen, omdat ze een momentopname bieden, meestal een paar uur of een paar dagen, en dat is een beeld dat we meestal niet krijgen bij andere vondsten."

In totaal vonden de onderzoekers 376 afdrukken, waarvan ze er 177 met enige zekerheid konden toewijzen aan een bepaalde soort. 

Veruit het grootste aantal waren pootafdrukken van kamelen, 107, en olifanten, 44. Van beide soorten moet er een kudde rondgelopen hebben met volwassen exemplaren en jongen, en de olifanten moeten groter geweest zijn dan de moderne olifanten. De afdrukken van de olifanten zijn opvallend, aangezien die in de naburige Levant al 400.000 jaar geleden uitgestorven waren. De aanwezigheid van grote aantallen olifanten wijst er ook op dat er in het gebied veel plantaardig voedsel moet geweest zijn. 

Daarnaast waren er ook nog sporen van een soort reuzenbuffel, en één spoor van een paardachtige, mogelijk een wilde ezel. 

Tenslotte vonden ze ook nog zeven afdrukken die met zekerheid aan mensen toegewezen konden worden. Die afdrukken liggen verspreid over de oude bodem van het meer en ze gingen verschillende richtingen uit, wat er op wijst dat de mensen het meer niet doelgericht overgestoken zijn, maar er activiteiten uitoefenden die hen in verschillende richtingen leidden.  

Vier van de voetafdrukken werden dicht bij elkaar gevonden aan de zuidwestelijke rand van de bedding en gezien hun gelijkaardige oriëntatie, de afstand tussen de afdrukken en de verschillende groottes, denken de onderzoekers dat ze gemaakt zijn door twee, mogelijk drie, individuen die in groep wandelden.

Naast de afdrukken  zijn  er ook nog 233 andere fossielen gevonden, beenderen en tanden bijvoorbeeld, onder meer van een oryx of spiesbok. Een aantal van de beenderen van planteneters vertoont bijtsporen, wat erop wijst dat het grote aantal planteneters bij het meer vleeseters moet aangetrokken hebben, zoals dat nu ook nog het geval is bij drinkplaatsen in de savanne. 

De grote concentratie van afdrukken en fossielen, en ook aanwijzingen uit de afzettingen op de bodem, wijzen erop dat dieren samengekomen kunnen zijn aan het meer omdat het droger werd en de watervoorraden verminderden. 

Ook de mensen kunnen het meer gebruikt hebben voor drinkwater en de omgeving om naar voedsel te zoeken. Het ziet er niet naar uit dat ze er lang gebleven zijn. De fossiele beenderen vertoonden immers geen sporen van slachting en er werden ook geen stenen werktuigen gevonden, in tegenstelling met wat aan de randen van andere opgedroogde meren in de Nefud-woestijn is gevonden. 

"We weten dat mensen het meer bezocht hebben, maar de afwezigheid van stenen werktuigen en van aanwijzingen voor het gebruik van dierlijke karkassen, wijst erop dat hun bezoek aan het meer maar kort geduurd heeft", zei Stewart.   

(Lees voort onder de foto) 

De ouderdom van de afdrukken is bijzonder belangrijk. Die werd bepaald door de afzettingslagen onder en boven de afdruk te dateren met optical stimulated luminescence (optisch gestimuleerde luminescentie), een techniek waarbij men kwartsdeeltjes bombardeert met licht en de hoeveelheid energie meet die ze vervolgens uitstralen. 

Zo kwam men tot een ouderdom van 120.000 jaar, en die valt in de periode die bekend staat als het Eemien, het laatste interglaciaal. Dat was een warmere periode voor de laatste IJstijd, waarin het Arabisch Schierland een relatief vochtig klimaat kende. Het was ook een belangrijke periode in de prehistorie van de mens. 

Veranderingen in het milieu gedurende dat laatste interglaciaal zullen mensen en dieren toegelaten hebben zich te verspreiden in wat anders woestijnen zouden geweest zijn, woestijnen die in de drogere periodes normaal gezien werken als grote barrières tegen de verspreiding. 

Fossiele en archeologische aanwijzingen tonen aan dat die gewijzigde omstandigheden ook de verspreiding van mensen vanuit Afrika naar de Levant vergemakkelijkt hebben in deze periode. 

En de datering vormt ook een bevestiging voor het feit dat de afdrukken gemaakt zijn door Homo sapiens, de moderne mens, en niet door Homo neanderthalensis.  "Het is slechts na het laatste interglaciaal, met het terugkeren van koudere omstandigheden, dat we doorslaggevende aanwijzingen hebben voor neanderthalers die het gebied intrekken", zei Stewart. "Het meest waarschijnlijke is dan ook dat de voetafdrukken afkomstig zijn van mensen, Homo sapiens." Ook de vorm van de afdrukken en de schatting van het gewicht van de mensen die ze gemaakt hebben, stemmen beter overeen met moderne mensen dan met neanderthalers. 

"De aanwezigheid van grote dieren als olifanten en nijlpaarden, samen met open graslanden en grote watervoorraden, kan van Noord-Arabië een bijzonder aantrekkelijke plaats gemaakt hebben voor mensen die tussen Afrika en Eurazië reisden", zei mede-auteur Michael Petraglia van het Max-Planck-Institut für Menschheitsgeschichte. De bevindingen van de studie benadrukken het belang van het Arabisch Schiereiland voor de menselijke prehistorie, zo besluiten de onderzoekers. 

De studie van de onderzoekers uit Duitsland, het VK, Noorwegen, Spanje, Australië, Saudi-Arabië en de VS is gepubliceerd in Science Advances. Dit artikel is gebaseerd op de studie en een persbericht van het Max-Planck-Institut für chemische Ökologie.