Wat betekent het vertrek van Duitse bondskanselier Angela Merkel voor Europa (en dus voor ons)?

Het is een kwestie van beschaving om mensen niet te laten verdrinken op zee, zegt het regeerakkoord. Als het van de nieuwe Duitse regering afhangt, moet Europa dus opnieuw reddingsacties uitvoeren op de Middellandse Zee. De voorbije jaren waren de EU-lidstaten daar mee gestopt, en hielden alleen ngo’s zoals Artsen Zonder Grenzen zich daar nog mee bezig. Voor de nieuwe Duitse regering moet het grensbewakingsagentschap Frontex die taak op zich nemen.

Mensen die in de EU aankomen moeten de kans krijgen om een asielaanvraag in te dienen. De nieuwe Duitse regering is gekant tegen "illegale" pushbacks aan de buitengrenzen (waarbij mensen met geweld worden tegengehouden en teruggestuurd, zonder de mogelijkheid om een asielaanvraag in te dienen). Ze wil ook onderzoeken of het niet mogelijk is om vluchtelingen al een beschermingsstatus te verlenen buiten de EU, zodat ze geen gevaarlijke reis moeten ondernemen, of niet gebruikt kunnen worden als chantagemiddel door bijvoorbeeld Wit-Rusland.

Duitsland blijft, zoals onder kanselier Merkel, pleiten voor een faire verdeling van de lasten inzake migratie tussen de Europese lidstaten. 

"Wat goed is voor het klimaat, moet goedkoper worden. Wat slecht is, duurder." De nieuwe Duitse regering steunt het voorstel van de Europese Commissie om "uitstootrechten" in te voeren voor transport en de verwarming van gebouwen. Benzine, diesel, gas en stookolie zullen hierdoor duurder worden.

Tegelijk moeten er maatregelen komen om mensen te helpen die hier het zwaarst door getroffen worden. Over dit dossier valt nog veel discussie te verwachten: om het erdoor te krijgen, moet het de steun krijgen van een meerderheid van de lidstaten en een meerderheid van het Europees Parlement. De Vlaamse regering is tegen de invoering van deze nieuwe uitstootrechten.

De nieuwe Duitse regering blijft overigens vasthouden aan de kernuitstap (een beleidsdaad van Merkel), en wil ook niet weten van nieuwe kerncentrales. 

Polen en Hongarije worden in het Duitse regeerakkoord niet met naam genoemd, maar iedereen begrijpt dat deze passage over hen gaat: "We roepen de Europese Commissie op om de bestaande rechtsstaatinstrumenten consequenter en sneller te gebruiken".

Terwijl Angela Merkel vond dat de disputen met Polen en Hongarije over de rechtsstaat beter via politieke dialoog zouden worden opgelost, kiest de nieuwe coalitie duidelijk voor een andere aanpak: lidstaten die de regels van de rechtsstaat aan hun laars lappen moeten financieel bestraft kunnen worden, en de Europese Commissie moet niet langer twijfelen om die procedures op te starten. Als Polen en Hongarije niet inbinden, zal Duitsland de plannen die beide landen hebben ingediend om geld te krijgen uit het Europese herstelfonds niet goedkeuren.

De Hongaarse premier Orban heeft de boodschap begrepen: nu de nieuwe Duitse regering er is, gaan de handschoenen uit, en is het tijd voor een gevecht met de blote vuist, schreef hij volgens Politico in een essay. 

Tot niet zo lang geleden stond Duitsland bekend als grote voorstander van begrotingsdiscipline. Landen mogen hun begroting niet in het rood laten gaan, opbouw van schulden is uit den boze. Maar er is een evolutie aan de gang. Meer en meer Duitse economen vinden dat de begrotingsdiscipline een rem zet op investeringen, wat niet alleen slecht is voor de Duitse economie, maar ook voor de hele Europese economie.

 De tekst van het regeerakkoord hierover is vrij vaag, wat aantoont dat de discussie hierover tussen de liberale FDP (voorstander van begrotingsdiscipline) en de SPD en de groenen (die soepeler zijn) niet beslecht is. Opvallend: de liberale kopman Christian Lindner, die de nieuwe Duitse minister van Financiën wordt, zei al tijdens de regeringsonderhandelingen dat hij geen "begrotingshavik" is, hoewel hij toch die reputatie heeft. 

Tijdens de coronacrisis zijn de Europese begrotings- en schuldregels tijdelijk on hold gezet. Er woedt nu een discussie of de regels zélf niet moeten worden aangepast. Volgens de regels van het Stabiliteits- en Groeipact mag het begrotingstekort van een land niet hoger liggen dan 3 procent van het bbp, en mag de schuldgraad niet hoger liggen dan 60 procent van het bbp.

Die regels zijn flexibel, zegt het Duitse regeerakkoord, en dat is goed. Ze moeten wel eenvoudiger worden. En, ze moeten ook duurzame en klimaatvriendelijke investeringen mogelijk maken. Dit lijkt in de richting te gaan van wat de Belgische federale regering voorstelt: groene investeringen zouden niet meer meegeteld moeten worden bij het berekenen van het begrotingstekort. 

De vorige Duitse bondskanselier Angela Merkel heeft vorig jaar een significante bocht gemaakt. Tijdens de eurocrisis verzette ze zich er nog tegen dat de EU zelf geld zou gaan lenen (en dus schulden maken). In mei 2020 kondigde ze samen met de Franse president Macron plots aan dat ze daar wel voorstander van was.

Die koerswijziging maakte het mogelijk dat er een Europees Herstelfonds kwam van 750 miljard euro. De EU leent dat geld, en verdeelt het dan grotendeels in de vorm van subsidies (ook wel "giften" genoemd) over de lidstaten. Hierdoor stijgt hun schuldgraad niet, want ze moeten het geld zelf niet gaan lenen.

Is dit systeem voor herhaling vatbaar, zoals onder meer de Belgische staatssecretaris Thomas Derminne (PS) voorstelde? Derminne opperde dat de EU 5.000 miljard moest gaan lenen voor klimaatinvesteringen. In de tekst van het Duitse regeerakkoord staat alleen dat het Europese Herstelfonds "in de tijd beperkt is", en de nieuwe Duitse regering zegt dus niet meteen ja of nee tegen een nieuw plan.

Ze vindt wel dat de terugbetaling van de lening door de EU niet ten koste mag gaan van andere uitgaven, en dat de EU dus op zoek moet gaan naar nieuwe "eigen" inkomsten. Welke dat moeten zijn, staat niet in het regeerakkoord. De Europese Commissie zou binnenkort enkele voorstellen doen. Eén van de grote kanshebbers is een "koolstofgrenstaks", een invoertaks op bijvoorbeeld staal uit landen die geen klimaatinspanningen doen. 

Als het van de nieuwe Duitse regering afhangt, zullen de Europese verkiezingen in 2024 anders verlopen dan de vorige keren. Ze is namelijk voorstander van de invoering van transnationale lijsten. Een beperkt aantal Europarlementsleden zou verkiesbaar moeten zijn in heel de EU. In België zouden we dan ook op Duitse, Portugese, Poolse of Maltese kandidaten op die lijsten kunnen stemmen. Die kandidaten zouden dan ook in heel de EU campagne moeten voeren.

De Franse president Macron had gehoopt dat dit systeem al in 2019 was ingevoerd, maar de partij van Angela Merkel (de Europese Volkspartij) verzette zich hiertegen. De lijsttrekkers van die transnationale lijsten zijn dan meteen de enige die in aanmerking kunnen komen om voorzitter te worden van de Europese Commissie. Het idee erachter is dat de burger bepaalt wie Commissievoorzitter wordt, en niet meer de regeringsleiders, zoals het geval was met de aanstelling van Ursula von der Leyen in 2019.

Wat als Von der Leyen in 2024 een tweede mandaat wil als Commissievoorzitter? Helemaal op het einde van het regeerakkoord staat er, bij de verdeling van de ministerportefeuilles tussen de regeringspartijen dit: "Het recht om een Europees commissaris aan te duiden, ligt bij de Groenen, tenzij de commissievoorzitter een Duitse(r) is". Von der Leyen kan dus alleen Commissievoorzitter blijven, als de EVP het systeem van transnationale lijsten steunt, én Von der Leyen bovenaan die lijst zet (als "Spitzenkandidat"), én als grootste partij uit de Europese verkiezingen komt. 

De nieuwe Duitse regering wil de rol van de Europese Unie op het internationale toneel versterken. "Ons doel is een soevereine Europese Unie, als een sterke speler in een wereld die gekenmerkt wordt door onzekerheid en systemische concurrentie". De regel dat alle 27 EU-lidstaten het over buitenlandse kwesties unaniem eens moeten zijn, moet op de schop, het vetorecht moet verdwijnen.

En de Europese Unie moet een echte minister van Buitenlandse Zaken krijgen, in plaats van de huidige "hoge vertegenwoordiger voor buitenlandse zaken en veiligheidsbeleid" (een functie die nu wordt uitgeoefend door de Spanjaard Josep Borrell). 

Het regeerakkoord zit vol met Europese ambitie, tot grote vreugde van onder meer Guy Verhofstadt, ex-premier en Europarlementslid voor Open VLD . Hij is nu co-voorzitter van de Conferentie over de toekomst van Europa, waarbij burgerpanels geraadpleegd worden over de richting die de EU uit moet.

De nieuwe Duitse regering heeft al nagedacht over het vervolg: ze wil dat de lidstaten, op basis van de aanbevelingen van de Toekomstconferentie, de Europese verdragen aanpassen. Het streefdoel is niet meer of minder dan een "federale Europese staat", die weliswaar "decentraal" georganiseerd moet zijn, waarbij bevoegdheden die niet aan Europa moeten worden gegeven, bij de lidstaten blijven. Het Europees Parlement moet het recht krijgen om wetsvoorstellen in te dienen (wat nu een exclusief voorrecht is van de Europese Commissie). 

Dromen over een federaal Europa in een regeerakkoord is makkelijker dan het in de praktijk brengen. Daarvoor heeft Duitsland de steun van alle andere lidstaten nodig, en die is er gewoon niet. Polen en Hongarije willen alvast een compleet andere richting uitgaan met de EU.

In de realiteit zal de Duitse regering zich in veel Europese dossiers pragmatischer moeten opstellen dan wat in het regeerakkoord staat. En het valt te verwachten dat er binnen de coalitie hierover spanningen ontstaan tussen de drie partijen. Dit kan dan weer de positie van Duitsland en kanselier Scholz verzwakken.

De belangrijkste bondgenoot van de Duitse regering voor ambitieuze hervormingen is de Franse president Macron, die zelf de komende maanden volop campagne zal moeten voeren om herverkozen te worden. Ook die verkiezingen, net zoals die in Hongarije in april, zullen in de andere Europese lidstaten aandachtig gevolgd worden.