"De duivelsverzen" van Salman Rushdie: waarom zijn (sommige) moslims zo boos op dat boek?
De aanslag tegen de Brits-Indiase auteur Salman Rushdie in New York richt de aandacht opnieuw op zijn boek "De duivelsverzen" of "The Satanic Verses" uit 1988. De publicatie van die roman leidde toen tot een storm van vaak erg gewelddadig protest in de islamitische gemeenschap, ook al hadden veel actievoerders het niet gelezen. Het blijft de vraag waarom een boek zoveel emoties kon losweken.
"The Satanic Verses" in zijn originele Engelstalige vorm werd in september 1988 gepubliceerd. Al meteen ontstond er controverse. Vreemd genoeg was het niet een moslimland, maar wel India dat als eerste het boek verbood. Wellicht wilde de toenmalige regering in Delhi de latente spanningen tussen de hindoe-meerderheid en de moslimminderheid sussen. Nadien konden Pakistan en andere moslimlanden wel niet anders.
Al snel kwam het tot betogingen in de islamitische wereld die escaleerden in geweld. Zo vielen er zes doden bij een bestorming van een Amerikaans cultureel centrum in de Pakistaanse hoofdstad Islamabad. Ook moslims in westerse landen kwamen op straat.
Klap op de vuurpijl was de "fatwa" of religieus decreet waarmee de toenmalige Iraanse leider ayatollah Ruhollah Khomeini in februari 1989 opriep om niet enkel Rushdie te vermoorden, maar ook iedereen die meewerkte aan de publicatie. Deze oproep tot terreur bleef niet bij woorden: er werden vertalers en uitgevers van Japan tot Noorwegen en de VS aangevallen en soms vermoord.
Khomeini had misschien persoonlijke redenen: in het boek wordt namelijk -zonder hem te noemen- verwezen naar een chagrijnige imam die in ballingschap in Londen een revolutie in zijn land voorbereidt. Dat lijkt erg op de lange ballingschap van Khomeini in Parijs.
Een fatwa is een religieus-juridisch advies uitgevaardigd door een moslimgeestelijke. Dat kan over zowat alles gaan: over familiekwesties, over al dan niet roken en of meisjes onderwijs mogen volgen of niet. In deze kwestie ging het om een toelating tot moord, vandaar de term doodvonnis. Strikt genomen is een fatwa niet-bindend (men is niet verplicht om iets te doen of niet te doen), maar eerder een aanbeveling. Een fatwa heeft ook zo veel of zo weinig waarde als het prestige van de geestelijke die hem uitvaardigt.
De profeet Mahound en de engel Gibreel
"De duivelsverzen" is een erg wollig boek met tal van personages en verhaallijnen die in elkaar overvloeien en vooral bestaan uit dromen van de hoofdpersonages. Velen zullen het niet uitgelezen hebben en er is een zekere kennis van de islam en de geschiedenis nodig om het te begrijpen.
Heel rudimentair samengevat gaat het over twee hoofdpersonages die vanuit India op weg naar Londen zijn, uit een vliegtuig vallen, maar de ramp overleven. Een van hen, Gibreel, neemt dan de vorm aan van de aartsengel Gabriël (in het Arabisch Jibril), de andere de duivel.
Een ander hoofdpersonage in een droom is een profeet Mahound -een oude naam die soms gebruikt werd voor Mohammed- aan wie net als in de islamitische traditie door de aartsengel Gibreel de tekst van een heilig boek geopenbaard wordt. Die Mahound wordt verdreven uit zijn stad Jahilia ("onwetendheid" of de periode voor de islam), maar kan die later veroveren en zijn nieuwe religie daar opleggen vooraleer hij overlijdt.
Een cruciale passage in het boek is het ogenblik dat de duivel tussenbeide komt in de openbaring van het boek en Mahound enkele "duivelsverzen" influistert over drie pre-islamitische godinnen al-Lat, al-Uzza en al-Manat waardoor de tekst van het heilig boek gecorrumpeerd wordt. Elders in de roman gebeurt dat opnieuw als de Perzische discipel en schrijver Salman aan wie Mahound zijn openbaring dicteert, opzettelijk fouten maakt. Het zijn die suggesties die volgens sommigen de autoriteit van de Koran ondermijnen en "godslasterlijk" zouden zijn. Die twijfel valt velen zwaar, want de Koran blijft voor honderden miljoenen mensen een belangrijke richtlijn in hun leven.
Wie schreef de Koran?
Moslims beschouwen hun heilig boek Koran als het woord van God. Volgens de traditie zou de Koran dus door Gabriël geopenbaard zijn aan Mohammed die de tekst dan mondeling liet reciteren door zijn volgelingen. Voor zover bekend heeft Mohammed die tekst niet neergeschreven; dat was ook niet zinvol in een tijd dat de meeste toehoorders niet konden lezen. Andere grote spirituele leiders zoals bijbelse profeten of de Boeddha deden dat ook niet toen ze hun denkwijzen wilden verspreiden.
Na de dood van Mohammed in 632 begonnen er wel geschreven versies van de Koran te circuleren. Al snel bleken die van elkaar te verschillen. De kaliefen - opvolgers van Mohammed als hoofd van het uitdijende islamitische rijk - bevalen daarop Zayd bin Thabit, een schrijver van de profeet, om alle beschikbare versies te vergelijken en tot een enkele Koran te komen. De man slaagde blijkbaar in zijn opdracht en zijn versie werd na meer dan 20 jaar onderzoek als enige echte tekst aanvaard door de kalief Uthman (644-656) die hem liet verspreiden en beval dat alle andere versies verbrand moesten worden.
Engelen en demonen
De engel Gabriël/Gibreel komt uit de Bijbel, maar speelt ook een erg belangrijke rol in de islam. Hij zou de tekst van de Koran, het heilig boek van de islam, al reciterend overgedragen hebben aan de profeet Mohammed die die daarna verkondigde aan zijn volgelingen. De term "duivelsverzen" slaat op enkele verzen die niet door Gabriël, maar door de duivel zouden ingefluisterd zijn en die later uit de Koran zouden geschrapt zijn. Die verzen slaan op de pre-islamitische Arabische godinnen al-Lat, al-Uzza en al-Manat, waarvan de profeet de verwoesting van hun heiligdommen zou bevolen hebben. Ze worden nog wel vermeld in soera 53 in de Koran als "verzinsels van de voorouders" omdat hun verering in strijd zou zijn met het strikte monotheïsme van de islam dat enkel Allah als enige god erkent.
Samengevat heeft de uitgetreden moslim Salman Rushdie zich in zijn boek laten inspireren op overleveringen die algemeen aanvaard worden door de meeste moslims. Door het "influisteren van verzen door de duivel" en het opzettelijke "knoeien" door Salman, de schrijver van de profeet Mahound, laat Rushdie echter twijfel groeien over de authenticiteit van de Koran en dus van het woord van God. Ook het feit dat de profeet Mahound weinig sympathiek wordt voorgesteld, zal de gemoederen niet bedaard hebben, evenmin als het verhaal in de marge over een bordeel waar vrouwen de namen dragen van de echtgenotes van de profeet.
Dat veel mensen zich daardoor gekwetst voelen, is begrijpelijk, maar dat rechtvaardigt nog altijd geen moorden en geweld. Wellicht hebben veel geestelijke en politieke leiders toen en nu de kans gezien om garen te spinnen bij de massahysterie die voor een groot deel is aangevuurd door mensen die "De duivelsverzen" niet hebben gelezen.