Corona in de wereld: (Wit-)Rusland en Centraal-Azië, waar sterke leiders maar langzaamaan overstag gaan

Vandaag zijn er officieel 4.149 besmettingen en 34 doden geteld, maar Rusland leek lange tijd nagenoeg immuun te zijn voor het coronavirus. Midden maart zei president Vladimir Poetin nog dat Rusland corona onder controle had, zijn woordvoerder zei een week geleden nog dat er "de facto geen epidemie" was in Rusland. Toch is sinds enkele dagen ook hier de curve exponentieel aan het stijgen, zijn alle grenzen gesloten en gelden er bijna overal quarantainemaatregelen en lockdowns.

Waarom leek Rusland lange tijd de grote uitzondering? De regering benadrukt dat ze snel en efficiënt heeft opgetreden: in januari al sloot Rusland zijn meer dan 4.000 kilometer lange grens met China, reizigers uit risicolanden werden al vroeg op de luchthaven onderzocht en in verplichte quarantaine geplaatst.

De autoriteiten treden bovendien hard op tegen mensen die de regels niet volgen. Een Russische arts wordt strafrechtelijk vervolgd omdat ze na terugkeer uit Spanje niet in quarantaine ging, maar gewoon weer ging werken. Later bleek ze ook besmet te zijn met het virus.

Toch hebben de Russen geen vertrouwen in de officiële cijfers. Ook experts en politici niet. De burgemeester van Moskou zei onlangs dat het reële aantal besmettingen vele malen hoger moet liggen. 

Anastasia Vaslijeva, hoofd van de doktersvakbond en verbonden aan de politieke oppositie, trok al vroeg aan de alarmbel. Volgens haar steeg in januari in Moskou het aantal longontstekingen met een derde. Er zijn ook veel aanwijzingen dat mensen die sterven aan Covid-19, maar die ook achterliggende gezondheidsproblemen hebben, niet in de Russische coronastatistieken worden opgenomen.

Sinds vorige week is er ook een testlabo in Moskou, maar twee maanden lang was er maar één labo in Rusland dat officieel corona kon vaststellen: Vektor, in Novosibirsk, op meer dan 3.000 kilometer van het drukbevolkte kosmopolitische Moskou. Een omslachtige, bijzonder trage procedure.

Maar dat president Poetin de boot lang heeft afgehouden en paniek wilde vermijden, zou ook politieke redenen kunnen hebben. De epidemie komt voor hem wel erg ongelegen. 2020 was het jaar waarin Poetin zijn politieke toekomst wilde verzekeren. Op 22 april zou er een referendum komen om de grondwet aan te passen. Eén van de wijzigingen zou zijn dat het aantal ambtstermijnen van Poetin 'gereset' wordt: zo zou hij nog eens twee keer zes jaar president kunnen worden. Tot 2036. 

Vorige week daagde bij Poetin dan toch het sombere besef dat zijn referendum niet kon doorgaan. In een zeldzame tv-toespraak kondigde de president aan dat de volksraadpleging wordt uitgesteld en hij kwam ook met een week "betaalde vakantie" voor alle Russen. 

Het minder goeie nieuws liet Poetin over aan zijn ondergeschikten: de burgemeesters, ministers en gouverneurs. Op enkele uren tijd bleek dat ook parken en horeca moesten sluiten: eerst in Moskou dan in de rest van het land. En omdat veel Russen Poetins 'vakantieweek' iets te letterlijk namen en barbecues organiseerden of vliegtickets naar de zon, naar Sotsji, boekten, kwam er dan maar een volledige, uiterst strenge lockdown van onder meer Moskou (12 miljoen inwoners) en Sint-Petersburg (5 miljoen). Intussen is meer dan twee derde van het grootste land ter wereld in lockdown.

Daria Vinnik is Russische en heeft Nederlands gestudeerd. Ze woont en werkt in Moskou maar vertrok voor de quarantaine naar Sint-Petersburg om bij haar familie te zijn. Klik op de video voor haar getuigenis.

Rusland heeft zijn strategie dus volledig omgegooid. Het aantal tests is gevoelig opgevoerd, tot meer dan 35.000 per dag, volgens de premier. Vorige week waren dat er slechts 4.000. De autoriteiten willen de naleving van de regels controleren met slimme camera's, gezichtsherkenning en QR-codes. Het systeem met codes wordt eerst in Moskou ingevoerd: wie buiten wil komen, moet iedere keer opnieuw een code aanvragen en die kunnen tonen aan de politie.

Wie de regels niet naleeft, kan een zware boete verwachten of in theorie zelfs een celstraf tot 7 jaar.

Als de epidemie ook in Rusland echt losbarst, is het maar de vraag of de Russische gezondheidszorg dat aankan. Een rondvraag van het onlinemagazine Meduza bij meer dan 500 dokters en zorgkundigen schetst geen fraai beeld. Er zijn bijna overal tekorten aan mondmaskers en andere beschermende kledij, er zijn ook te weinig tests – ook voor het personeel zelf – en ziekenhuizen zijn onderbemand.

Intussen vragen veel Russen zich af waarom president Poetin zo afwezig is in deze crisis. Dat Poetin – zelf 67 en dus in de 'risicogroep' – vorige week nog een dokter de hand schudde die nu zelf besmet blijkt te zijn, zwengelt de geruchtenmolen alleen maar aan.

In Wit-Rusland zijn er vandaag officieel amper 304 besmettingen. Er zijn ook vier doden bevestigd, hoewel bij de eerste coronadode zijn doodsoorzaak een dag later al geherformuleerd werd als een "onverklaarbare longontsteking". Ook al zijn er redenen om aan te nemen dat de verspreiding van het virus er trager verloopt - Wit-Rusland is moeilijk een populaire reisbestemming te noemen - zijn de cijfers toch behoorlijk opmerkelijk.

Nog opmerkelijker zijn de uitspraken van president Loekasjenko. Die noemt de aandacht voor het coronavirus een "psychose" en suggereert dat de VS en de Franse president Emmanuel Macron het virus doelbewust verspreid hebben. Scholen, universiteiten en staatsbedrijven blijven gewoon open. Loekasjenko roept iedereen op om te blijven werken en zegt dat "de tractor mensen zal redden" van ziekte. 

Maar naïef zijn de Wit-Russen niet en scepsis voor de overheid zit in het ex-Sovjet-land diep ingebakken. Lokale bronnen zeggen dat een groot ziekenhuis in Minsk al meer dan een week gesloten is, geplande operaties zijn geannuleerd. Er gaan geruchten dat het ziekenhuis vol Covid-19-patiënten ligt en dat zieken intussen naar hospitalen buiten de hoofdstad moeten worden gebracht. Maar die geruchten bevestigd krijgen, is quasi onmogelijk. Dokters die met coronapatiënten omgaan, hebben zwijgplicht en er is vooral ook veel angst om te spreken, zegt de Wit-Russische journaliste Olga Tsvetkova.

Maar waarom zou het regime van Loekasjenko de feiten onder de mat vegen? Volgens Olga Tsvetkova dreigt een totale ineenstorting van de Wit-Russische economie als er een lockdown zou komen. Want de economie heeft de voorbije maanden al zware klappen gekregen. Wit-Rusland is niet alleen afhankelijk van de landbouw, het verdient ook hopen geld met de raffinage van Russische ruwe olie. Door een conflict met Rusland sputtert de Wit-Russische economie al een tijdje, maar daar komen nog eens de historisch lage olieprijzen bij. De economie stilleggen om de verspreiding van het coronavirus te beperken, zou wel eens de duw over de rand van de afgrond kunnen betekenen.

In buurland Oekraïne heeft de overheid wel al redelijk snel strenge maatregelen genomen. Vandaag zijn er 804 gevallen en 30 doden. Al sinds 23 maart ligt het openbare leven zo goed als stil in de hoofdstad Kiev. Maar er wordt amper op besmettingen getest in Oekraïne. En bovendien is het gezondheidssysteem in het land bijzonder zwak. 

Vooral in het conflictgebied in het oosten zou de corona-epidemie op een ramp kunnen uitdraaien. De regio wordt al zes jaar verscheurd door oorlog tussen het Oekraïense regeringsleger en Russischgezinde rebellen. In de rebellenrepublieken in Donetsk en Loegansk – die dus niet onder controle staan van de regering – willen ze de ernst van het virus niet echt inzien. Pas vorig weekend werd daar officieel een eerste besmetting met het coronavirus bevestigd. Maar volgens Denis Poesjilin, leider van de Volksrepubliek Donetsk, kan zijn regio het zich gewoonweg niet permitteren om bedrijven te sluiten of mensen in hun kot te laten blijven.

Maar ook in het conflictgebied dat wél onder controle staat van Kiev is de toestand erbarmelijk. De ziekenhuizen zijn in vreselijke staat na jaren van oorlog en de bevolking is buitenproportioneel oud. Igor Mitsjnik woont in Slovjansk en kent de situatie van binnenuit:

Eén van de laatste regio's om toe te geven dat het coronavirus voet aan de grond had gekregen, is Centraal-Azië, een regio ingeperst tussen de zwaar getroffen landen Iran (50.000 besmettingen, 3.160 doden) en China (80.000 besmettingen, 3.322 doden). De ex-Sovjetrepublieken Kazachstan (423 besmettingen), Kirgizië (116) en Oezbekistan (190) hebben officieel amper gevallen. Tadzjikistan en Turkmenistan hebben er officieel zelfs géén, hoewel er achter de schermen wel maatregelen worden genomen.

Deze overwegend autoritaire regimes – met als enige uitzondering Kirgizië – lijken veiligheid en controle belangrijker te vinden dan de volksgezondheid. Dat Turkmenistan het bestaan van het coronavirus ontkent, is nauwelijks een verrassing. De absolute leider Goerbangoeli Berdimoechamedov heeft er totale controle en regeert met ijzeren hand. Ook over het bestaan van andere ziektes en virussen, zoals hiv, stopt het regime de kop in het zand.

Systematische ontkenning en manipulatie is een belangrijk onderdeel van de Centraal-Aziatische regimes, "een systeem van rook en spiegels, versterkt door angst", noemt de Kazachse journaliste Assem Zjapisjeva het. 

Een dokter die in Kazachstan de eerste besmettingen had aangekondigd, werd later in handboeien op tv opgevoerd, waar hij moest bekennen dat hij fake news had verspreid. Maar later zag het regime in dat het de waarheid niet langer kon ontkennen. De hoofdarts van Kazachstan kondigde op 10 maart aan dat er binnen vijf tot zeven dagen een eerste geval zou kunnen opduiken. En precies vijf dagen later was het zover: het ministerie van Volksgezondheid maakte officieel bekend dat er een eerste coronabesmetting was in Kazachstan.

Door de wekenlange ontkenning wordt er nu gevreesd dat het virus onder de radar wijdverspreid is geraakt in Kazachstan en dat de maatregelen van de overheid te laat komen. En nog steeds is het beleid niet transparant.

Bovendien waarschuwen mensenrechtenactivisten dat noodmaatregelen misbruikt worden om het recht op vrije meningsuiting en manifestaties stevig terug te schroeven. Nu al zijn wetten goedgekeurd die straffen en boetes voor betogers verhogen.

Ook financieel kreunt de bevolking in Kazachstan onder het coronavirus, zegt Zjapisjeva. Almaty, de grootste stad  van het land, is in lockdown. De overheid belooft 42.500 tenge (85 euro) voor wie zonder werk valt, maar veel Kazachen werken in het zwart en kunnen dus niets bewijzen. Bovendien moeten ze de toelage aanvragen via een elektronische handtekening op een computer, maar de meesten van hen hebben dat simpelweg niet.

Ook lijkt de gezondheidszorg niet goed voorbereid op een aanstormende epidemie. Medisch personeel klaagt dat het een stuk loon moet afstaan voor een Covid-19-fonds en dat ze geen deftige beschermingskledij krijgen, zelfs mondmaskers hebben ze zelf moeten kopen.