Waarom de onderhandelingen over brexit in een impasse zitten

Vier weken geleden nam de Britse premier Theresa May deel aan de informele Europese top in Salzburg. Die werd door de Britse pers omgedoopt in de “Salzburg disaster”, een rampzalige top die volgens hen uitdraaide op een vernedering voor May. Europees president Tusk en 27 andere regeringsleiders hadden haar duidelijk gemaakt dat het Britse voorstel voor een toekomstige handelsrelatie met de EU onwerkbaar was. May moest met lege handen naar het congres van de Conservatieve partij in Birmingham. Daar sprak ex-minister Boris Johnson, boegbeeld van de harde brexiteers, harde taal. Maar May werd niet onttroond. Ze charmeerde iedereen met een houterig dansje op de tonen van “Dancing Queen”, en plots leek er weer schwung in de onderhandelingen te komen.

In Salzburg hadden de Europese leiders aan May gezegd: tegen de top van 17 oktober moet er voldoende vooruitgang zijn in de gesprekken over het verdrag dat het vertrek van het Verenigd Koninkrijk regelt, als dat zo is kunnen we alles afhandelen tegen een extra top op 17 en 18 november. Alles liep goed, achter de schermen werd er onderhandeld. Het scenario lag klaar: een akkoord over de “echtscheiding”  tussen de onderhandelaars op zondag 14 oktober, maandagochtend goedkeuring door de Britse regering in Londen, op de Europese top van woensdag 17 oktober goedkeuring door de Europese regeringsleiders. Maar zondagnamiddag, terwijl bij ons de gemeenteraadsverkiezingen alle aandacht opeisten, liep het fout. De Britse brexit-onderhandelaar Dominique Raab kwam in allerijl naar het Berlaymontgebouw van de Europese Commissie, voor een gesprek met zijn Europese evenknie Michel Barnier. Na een uur vertrok hij weer naar Londen: wat op tafel lag kon voor de Britten niet door de beugel.

Alles draait om de grens tussen Ierland en Noord-Ierland. Na de brexit wordt dat de enige landsgrens tussen het Verenigd Koninkrijk en de Europese Unie. Zowel de EU als de Britse regering beloven dat er geen “harde grens” met grenscontroles zal komen. Dit zou misschien opnieuw tot geweld kunnen leiden, net nu er al meer dan 25 jaar vrede is door het Goede Vrijdagakkoord. De Britten hopen die netelige kwestie te kunnen oplossen in een overeenkomst die later gesloten zal worden, over de handelsrelatie met de EU. Maar van in het begin heeft de EU gezegd: wij willen ook een juridisch bindende en waterdichte regeling voor die grens, voor het geval er geen akkoord bereikt wordt over de toekomst. In het Engels wordt zoiets een “backstop” genoemd: een noodscenario (“achtervang” is klaarblijkelijk de Nederlandse vertaling), dat misschien nooit gebruikt moet worden.  En die “backstop” moet zwart op wit in het echtscheidingsverdrag, dat goedgekeurd en geratificeerd moet zijn voor 29 maart 2019.  

Met het principe van die “backstop” hebben de Britten vorig jaar al ingestemd, maar ze zijn het niet eens met het voorstel dat de Europese Unie daarover heeft uitgewerkt. Dat komt hierop neer:  Noord-Ierland (een deel van het Verenigd Koninkrijk) blijft bij de Europese douane-unie, en Noord-Ierland zal ook een pak regels van de Europese Unie moeten blijven overnemen. Het blijft moeilijk verteerbaar voor de Britse regering: een deel van het Verenigd Koninkrijk zou onder Europees gezag komen, en er zou een grens ontstaan binnen het Verenigd Koninkrijk, met name tussen Groot-Brittannië en Noord-Ierland (waar de controles zouden plaatsvinden die niet aan de Ierse grens gebeuren. Eergisteren herhaalde Theresa May in het Britse Lagerhuis haar verzet tegen deze oplossing. Ze zei dat ze een alternatief op tafel had gelegd: héél het Verenigd Koninkrijk zou tijdelijk een douane-unie vormen met de EU. Hierdoor zouden er nergens douanecontroles nodig zijn, ook niet aan de Ierse grens. De Europese onderhandelaars staan weigerachtig tegenover deze oplossing, onder meer omdat er niet voldoende tijd is om dat op een paar weken uit te werken. Daarom willen ze hun eigen noodoplossing (de backstop) sowieso in het echtscheidingsverdrag zien staan. En die mag geen einddatum hebben, zoals de Britten willen.

Hierdoor sprongen de onderhandelingen af. Blijkbaar is de Britse regering bang dat het niet gaat lukken om tijdig een handelsakkoord met de EU te sluiten dat in werking kan treden op 1 januari 2021, wanneer de overgangsperiode na de brexit ten einde loopt. Zonder handelsakkoord zou dan de “backstop” geactiveerd worden, en zou Noord-Ierland de facto afgesplitst worden van het Verenigd Koninkrijk. De vrees dat er niet tijdig een handelsakkoord zal zijn, is gegrond. De onderhandelingen daarover kunnen pas starten na de brexit op 29 maart 2019 (tot zolang is het Verenigd Koninkrijk immers nog lid). 2019 is een verkiezingsjaar waarin de Europese instellingen vernieuwd worden: er komt een nieuwe Europese Commissie(voorzitter), een nieuwe Europees Parlement, wat voor vertraging zal zorgen. Een breed handelsverdrag moet bovendien goedgekeurd worden door het Europees Parlement en door de 27 nationale parlementen. De kans dat er een handelsakkoord ,dat ook de Ierse grenskwestie regelt, is tegen eind 2020 is dus klein.  

Op de Europese top van vanavond zal er geen oplossing uit de bus komen. Theresa May krijgt de kans om haar standpunt uiteen te zetten. Daarna verhuizen de 27 andere regeringsleiders naar een andere vergaderzaal, waar ze tijdens een diner gaan bespreken hoe het nu verder moet. Veel ruimte voor inschikkelijkheid is er niet. De EU zegt al van in het begin dat de Ierse kwestie met een “backstop” (achtervang is de Nederlandse benaming) geregeld moet zijn in het echtscheidingsverdrag. Hierop terugkomen zou een bocht van 180 graden zijn. Naar verluidt wordt er wel overwogen om de overgangsperiode, die er op vraag van de Britten is gekomen, te verlengen met één jaar. Tijdens die overgangsperiode (nu voorzien tot eind 2020) is het Verenigd Koninkrijk dan wel geen lid meer, maar blijven ze wel in de interne markt en in de douane-unie. Door die overgangsperiode te verlengen tot eind 2021, stijgt de kans dat er een handelsakkoord bereikt kan worden en de backstop niet in werking moet treden. Maar het betekent wel dat de Britten nog langer Europese regels zullen moeten blijven overnemen, en wellicht ook dat ze nog langer een financiële bijdrage zullen moeten betalen aan de EU voor hun toegang tot de Europese markt. Dit is voor de  harde brexiteers bij de Britse Conservatieven een harde noot zijn om te slikken. Theresa May is niet alleen van hun steun afhankelijk, maar ook die van de Noord-Ierse unionisten. Zonder hun steun heeft ze geen meerderheid. Als ze nu een oplossing slikt die een van die groepen (of allebei) niet bevalt, is de kans groot dat die niet zal worden goedgekeurd door het Britse parlement. En dan stevenen we af op een brexit zonder akkoord. Een slechte zaak voor de EU, maar voor de Britten zouden de economische gevolgen veel erger kunnen zijn. Iedereen (behalve de harde brexiteers) is zich daarvan bewust, de voorbereidingen op dit “no deal” scenario worden opgedreven. Niet om de tegenpartij bang te maken, maar omdat het niet langer uit te sluiten is dat dit doemscenario werkelijkheid wordt.

Herbekijk hieronder de reportage uit "Het Journaal":