Niet de Grieken, maar de Trojanen wonnen de oorlog? Hoe in de eerste eeuw al nepnieuws werd verspreid
Het paard van Troje zat nooit vol soldaten en Hector versloeg Achilles. Het was de Grieks-Romeinse redenaar Dio Van Prusa die de verhalen van de Griekse dichter Homerus volledig op hun kop zette. Zijn toespraken die de draak staken met de bekende mythe zijn voor het eerst vertaald in het Nederlands."De leugens die de Trojanen volgens Dio eeuwenlang aanhoorden, wilde hij rechtzetten", zegt vertaler Floris Overduin van de Radboud Universiteit in het Nederlandse Nijmegen.
We leven in tijden van fake news hoor je wel eens. Klopt. Maar nieuw is dat zeker niet. Ook de Romeinen en de Grieken kenden er wat van. In de eerste eeuw na Christus gaf de getalenteerde Griekse redenaar Dio van Prusa (ook bekend als Dio Chrysostomus) al uitvoerige speeches waarin hij de Griekse dichter Homerus beschuldigde van leugens.
In Ilium, het gebied in Klein-Azië waar ook Troje moet gelegen hebben, maar dat intussen tot het Romeinse Rijk behoorde, betoogde hij voor de lokale bevolking dat niet de Grieken, maar de Trojanen de oorlog wonnen en dat hen eeuwenlang blaasjes waren wijsgemaakt.
De redevoering van Dios, 'Troje is nooit veroverd', werd nu voor het eerst in het Nederlands vertaald door classicus en universitair docent Grieks Floris Overduin (Radboud Universiteit Nijmegen). "In de Oudheid was het puur entertainment om onhoudbare standpunten toch te verdedigen", zegt hij in onze podcast "Het uur van de waarheid".
Wie was Homerus?
Homerus was een oud-Griekse dichter die rond de achtste eeuw voor onze jaartelling leefde. Twee van de bekendste en zeldzame overgebleven heldendichten, de Ilias en de Odyssee, worden aan hem toegeschreven. In de Ilias beschrijft hij 51 dagen uit de 10-jarige oorlog tussen de Grieken en de Trojanen.
Volgens de overlevering belegerden de Grieken de stad Troje en lokten ze hun vijanden in de val door een groot, houten paard gevuld met soldaten als overgavegeschenk achter te laten. De Trojanen namen het cadeau in ontvangst en werden vervolgens verslagen door de Griekse soldaten die zich nu binnenin de stad bevonden.
Over het verloop van die oorlog en of de mythische stad Troje zelfs maar bestaan heeft, heerst veel onduidelijkheid. Toch bleef Homerus gedurende eeuwen een icoon in de klassieke geschiedschrijving.
Geen interesse in waarheid
"Niets was leuker om als redenaar te kijken of je tegen de gevestigde stellingen in kon gaan", zegt Overduin. "Mensen schreven epossen over de dood of over iets als haarverlies. Maar het ultieme thema was toch wel het ontkrachten van de verhalen van Homerus. Die was zelfs toen, zo'n 900 jaar na z'n dood, nog een icoon."
Volgens Overduin wist Dio van Prusa wel degelijk dat hij zijn publiek blaasjes wijsmaakte. "De volgende dag kon hij bijvoorbeeld totaal het tegenovergestelde beweren voor een ander publiek", duidt Overduin.
"Dio had geen interesse in de waarheid. Het was voor hem een uitdaging om anderen te beschuldigen van fake news. Dat zo lang mogelijk volhouden was in die tijd een kunst."
Liegende media
Klinkt bekend in de oren? Voor Dio was het een experiment in hoe ver hij kon gaan. Bekijk het gerust als een literair spel rond nepnieuws. En de vertrouwde bronnen zoals Homerus in die tijd? "Die klassieke media, waartoe Homerus in die tijd behoorde, deugden volgens Dio niet", zegt Overduin. "Wat hij tegen zijn publiek eigenlijk zei, was: "je kunt de geschiedenis niet vertrouwen, dus luister maar gewoon naar mij."
Dat Dio zijn redevoeringen dan ook nog eens in de streek hield waar ook het oude Troje mogelijk lag, droeg enkel maar mee bij tot zijn bevlogenheid. "In zijn beleving vertelde hij niet voor Grieken of Romeinen, maar voor Trojanen", gaat Overduin verder. "Die hadden volgens hem eeuwen leugens gehoord en die ging hij even rechtzetten. Dat deed hij door elementen uit Homerus' verhalen los te peuteren waarna hij voor die details een andere toedracht vond."
De klassieke media, waartoe Homerus in die tijd behoorde, deugden volgens Dio niet
"Een voorbeeld is de mythologische held Aeneas, een groot Trojaan en halfgod. Aeneas behoorde volgens Homerus tot het verliezende kamp. Toch zouden volgens de mythologie en latere heldendichten (epos De Aeneis, van Vergilius, red) zijn nakomelingen later wel het Romeinse Rijk stichten. Daar maakt Dio de volgende redenering: "je kan alleen maar als winnaar zo'n groot rijk stichten en dus moet het wel anders gegaan zijn." Historisch bewijs is er voor alle duidelijkheid niet, noch voor de verhalen van Homerus, noch voor die van Vergilius en Dio.
Monoloog
"Het ging in zijn betoog ook niet over hoor en wederhoor", duidt Overduin. "Het gaat altijd over een eenzijdige zending naar het publiek. Je zorgt ervoor dat je alle details die je wil vertellen netjes op een rijtje hebt zodat niemand je stelling nog onderuit kan halen. En als je zo twee uur op mensen inpraat, kan je je doel wel bereiken", besluit Overduin.
De vertaling van Dios verhalen door Floris Overduin vind je in zijn pas verschenen boek "Troje is nooit veroverd".
Beluister hier "Het uur van de waarheid":
