De Cumbre Vieja, de vulkaan die zo direct dan toch geen megatsunami zal veroorzaken

Het is al langer bekend dat er zich grote aardverschuivingen en verzakkingen kunnen voordoen bij eilandvulkanen. Als vulkanen hoger worden, worden ze uiteindelijk instabiel zodat er stukken van de flank verschuiven. 

Het fenomeen werd voor het eerst beschreven in 1964 in Hawaï, waar er grote puinafzettingen op de zeebodem werden gevonden die afkomstig waren van de flanken van vulkanen. 

Intussen weten we dat het bijna in alle oceanen voorkomt en ook op de Canarische eilanden zijn dergelijke aardverschuivingen vastgesteld.

Vooral rond de vulkanisch meer actieve eilanden El Hierro, La Palma en Tenerife zijn 14 van dergelijke gebeurtenissen geïdentificeerd, waarbij op de zeebodem volumes puin zijn aangetroffen tussen 50 en 200 kubieke kilometer. Het ziet er echter niet naar uit dat die het gevolg zijn van één enkele verschuiving, waarschijnlijker is dat ze in verschillende fasen die uren of zelfs dagen geduurd hebben, op de zeebodem zijn beland.

Ook bekend is dat grote aardverschuivingen op vulkanen tsunami's kunnen veroorzaken, iets dat vooral in de aandacht is gekomen door de aardbeving en aardverschuiving in 1998 in Papoea-Nieuw-Guinea.

In 2002 richtte een tsunami die veroorzaakt was door een aardverschuiving op de Stromboli, ernstige schade aan langs de kust, en de meest recente door vulkanische activiteit veroorzaakte tsunami vond in 2018 plaats in de Straat van Soenda tussen de Indonesische eilanden Java en Sumatra. Die tsunami werd veroorzaakt door een verzakking van de flank van de Anak Krakatau en eiste meer dan 400 levens. 

De grootste historische verzakking vond in 1888 plaats, toen een volume van 5 kubieke kilometer wegschoof van Ritter-eiland in de buurt van Nieuw-Guinea en een tsunami veroorzaakte die zo'n 3.000 slachtoffers eiste. 

La Palma is samen met Tenerife een van de meest vulkanisch actieve Canarische eilanden en de laatste 125.000 jaar vinden al de uitbarstingen er plaats in de Cumbre Vieja, een zowat 25 kilometer lange keten met verschillende vulkaankraters in het zuiden van het eiland. 

In de historische periode zijn er uitbarstingen geweest in 1470, 1585, 1646, 1677, 1712, 1949, 1971 en nu dus. 

De Cumbre Vieja ligt zo'n 2 kilometer boven zeeniveau en 6 kilometer boven de zeebodem. Het is de snelst groeiende vulkaan in de Canarische eilandengroep, wat een risico vormt voor instabiliteit en aardverschuivingen. 

In 1999 publiceerde de Britse geoloog Simon Day met een aantal collega's een studie waarin gesteld werd dat de Cumbre Vieja in de eerste stadia van een breuk verkeerde. In 2001 en 2005 publiceerde hij samen met de Amerikaan Steven Ward nog twee studies waarin ze de hypothese verdedigen dat bij een toekomstige uitbarsting de westelijke helft van de Cumbre Vieja, goed voor 500 kubieke kilometer of zo'n 1,5 biljoen ton, in een catastrofale aardverschuiving in de Atlantische Oceaan zal belanden. 

Dat zal een zogenoemde megatsunami veroorzaken, volgens computermodellen aanvankelijk een golf van meer dan 600 meter hoog, die met een snelheid van meer dan 700 kilometer per uur over de oceaan zou razen, zowat de snelheid van een straalvliegtuig. 

De drie westelijke Canarische eilanden zouden na enkele minuten getroffen worden door gigantische golven en de tsunami-golven zouden vervolgens in zowat een uur de Afrikaanse kust overspoelen, de zuidkust van de Britse eilanden in zowat 3,5 uur bereiken en vervolgens Zuid-Amerika en New Foundland. 

Na minstens zes uur zou de tsunami, die inmiddels gekrompen zou zijn tot een reeks opeenvolgende golven van 30 tot 60 meter hoog, de oostkust van Noord-Amerika bereiken. Volgens het model van Day en Ward zou het water daar nog tot 25 kilometer in het binnenland kunnen doordringen, wat zou betekenen dat steden langs de hele oostkust, onder meer Boston, New York en Miami, ernstige schade zouden oplopen of zelfs verwoest zouden worden. 

De BBC speelde in op de studie en zond in oktober 2000 een programma uit in de reeks 'Horizon' dat 'Mega-tsunami: Wave of Destruction' heette. Daarin werd gesteld dat de verschuiving van de westelijke flank van de Cumbre Vieja in de toekomst een megatsunami zou kunnen veroorzaken. 

In 2013 werd dat gevolgd door een tweede programma, 'Could we survive a Mega-Tsunami?' dat opgevat was als een 'breaking news' reportage over de verschuiving van de flank en de tsunami, met een golf die aanvankelijk 1.000 meter hoog was. In het programma, dat vol zat met prachtige grafieken en met computers gesimuleerde beelden van de "ramp", zegt een wetenschapper dat het "om een waar verhaal gaat, alleen is het nog niet gebeurd".

Op de hypothese van Day en Ward is veel kritiek gekomen. 

De laatste aanwijzingen wijzen erop dat de recente aardverschuivingen bij vulkanen geleidelijk aan zijn gebeurd en dus geen tsunami's zullen veroorzaakt hebben. 

Met sonar zijn nu vele puinvelden rond vulkanische eilanden in kaart gebracht, ook rond de Canarische eilanden, en die worden nu beschouwd als het gevolg van een normaal proces waarbij vulkanen een deel overtollig materiaal kwijt raken en stabieler worden. Het proces komt voor bij alle vulkanen, op het land, in zee en onder de zee. 

Ook zijn er studies die stellen dat de westelijke flank van de Cumbre Vieja stabiel is en niet bewogen heeft sinds de uitbarsting van 1949. De breuklijn in de vulkaan die van noord naar zuid loopt en die door Day en Ward gezien wordt als een teken van de instabiliteit van de vulkaan, is volgens die studies oppervlakkig en niet actief. 

Daarnaast hebben heel wat onderzoekers kritiek op de megatsunami die de Atlantische Oceaan zou oversteken. Volgens veel onderzoekers is het onwaarschijnlijk dat de breuk van de westelijke flank van de vulkaan een dergelijke enorme tsunami zou veroorzaken, één studie stelt zelfs dat het zo goed als onmogelijk is om in de Atlantische Oceaan een tsunami te veroorzaken die de oceaan zou kunnen oversteken. 

Een studie van de Technische Universiteit Delft uit 2006 zegt dat de Cumbre Vieja eenvoudigweg niet groot genoeg is om uit elkaar te vallen, nog niet. Volgens de onderzoekers zou er momenteel de kracht nodig zijn van de motoren van zo'n 600 miljoen moderne jachtvliegtuigen om de flank weg te scheuren, veel meer dan verwacht kan worden bij een vulkanische uitbarsting op La Palma. 

De zekerste manier om een aardverschuiving te veroorzaken is volgens de onderzoekers om te wachten, minstens nog 10.000 jaar lang. De Cumbre Vieja groeit gestaag waardoor zijn flanken steiler worden en minder stabiel. 

Om een substantiële groei te bereiken is minstens 10.000 jaar nodig, en dan kan de combinatie van de verticale groei en de kracht van een uitbarsting leiden tot een breuk. Maar zelfs dan verwachten de onderzoekers geen enorme tsunami. Ze zijn er zo goed als zeker van dat de westelijke flank niet in één keer zal wegzakken, maar zal opbreken. En dan zullen de stukken waarschijnlijk een eindje wegzakken en tot rust komen in een meer stabiele positie. 

Tot slot is er nog een studie die het worstcasescenario bekijkt waarbij de hele rotsmassa in een keer naar beneden schuift, hoe onwaarschijnlijk en onmogelijk dat op dit ogenblik ook is. Die studie komt tot golven met een hoogte tussen 10 en 188 meter in de Canarische eilanden zelf. Bij hun overtocht van de Atlantische Oceaan komen die echter met elkaar in botsing, zodat ze kleiner worden en niet hoger meer zullen zijn dan de golven van de Japanse tsunami, als ze verre kusten bereiken. En hoe vernietigend die tsunami ook was, een megatsunami was dat niet.