Hebben we dan niks geleerd uit branden uit vorige eeuwen?

De brand in de kathedraal van de Notre-Dame was een verschrikking om te zien. Op een bepaald moment in de avond kon het twee richtingen uit. Het hele gebouw kon succesvol geblust worden of een 800-jarige schat aan werelderfgoed kon in vlammen opgaan. 

Het deed mijn historicus-hart bloeden. Maar het deed ook mijn ramphistoricus-hersenen nadenken: hoe is dit in godsnaam mogelijk in 2019? 

Laat me beginnen met het feit dat het dankzij het fantastische maar uiterst moeilijke bluswerk door de Parijse brandweer is dat de kathedraal er nog staat. Het beroep van brandweerman is in zoveel opzichten heel bijzonder. Ze verrichten ongelooflijk gevaarlijk werk. En op veel plaatsen doen ze dat geheel vrijwillig. 

In het heetst van de strijd zijn zij de enigen die zowel de mensen als het erfgoed kunnen redden. Dat geeft hun beroep een heroïsche status, wat hen uniek maakt. Voor mijn onderzoek heb ik met veel gepensioneerde brandweermannen uit Brussel gepraat. Wat mij opviel, is hun ongelooflijke sterke band onder elkaar.

Maar de brandweer is ook meer dan dat heroïsche beeld. Een groot deel van hun werk gebeurt achter de schermen, namelijk op vlak van brandpreventie. Voorkomen in plaats van genezen. 

Het is over die preventie dat ik me nu zoveel vragen stel. Onze omgang met brand bevat in mijn ogen een gigantische paradox waar ik niet naast kan kijken. 

Vuur is een inherent deel van de geschiedenis. De controle over vuur was een drijvende kracht achter de evolutie van de mens, industrialisering en technologische vooruitgang. Maar het heeft ook altijd een bedreiging gevormd.

Het risico op brand is oud. Zeer oud. En toch gebeurt het nog steeds. In 2019 branden nog steeds kathedralen uit 1345 uit. Hoe is dat mogelijk?

Hebben we echt niets geleerd uit de rampen uit het verleden? Is er echt geen enkel voortschrijdend inzicht? Toch wel. We komen van ver. Vroeger, vooral voor de negentiende eeuw, werden branden vaak verklaard als een straf van God. Van echte brandpreventie was dus weinig sprake.

Dat neemt echter niet weg dat er niet werd geleerd. In de 17^e en 18^e eeuw brandden respectievelijk Londen en Lissabon, en ook hun kerken, volledig uit. De verklaringen waren vaak (bij)gelovig, maar er waren toen al rationele reacties.

Na de branden werden de steden niet enkel hersteld; ze werden verbeterd. St-Paul’s Cathedral, die eigenlijk de vervanging is van zijn gothische, uitgebrande voorganger is daar een voorbeeld van. 

Onder de invloed van rationele ideeën na de Franse Revolutie én de Industriële Revolutie, die brandrisico’s nog acuter maakte, nam brandpreventie pas echt een vlucht in de 19^e eeuw. 

Brandweerkorpsen werden georganiseerd, steden werden anders gepland, brandwerende materialen werden gebruikt, en risico’s werden technisch en administratief onderzocht en in kaart gebracht. 

De groei van verzekeringsmaatschappijen, die risico’s dekken, was ook enorm belangrijk. Toch was dit alles zeker geen evolutie naar perfectie. In België was de vreselijke brand in de Innovation (1967) nodig om onze wetgeving, brandweer en perceptie fundamenteel te veranderen.

De brand in de Notre-Dame toont aan dat onze omgang met brandrisico’s verre van perfect is, ook al kennen we die risico’s al millennia lang. Het wordt nog schrijnender als we enkele jaren terugblikken. Nog geen jaar geleden brandde het Nationaal Museum van Brazilië uit. Veel meer kunstschatten zijn daar verloren gegaan dan in de Notre Dame. 

In 2017 brandde een woontoren in Grenfell uit, met 72 doden als gevolg. En minder grootschalig, maar evenzeer belangrijk: eerder dit jaar brandde een escape room uit in Polen. Meteen werden 13 escape rooms in Polen gesloten. 

Ik heb hier nu veel belangrijke rampen niet vernoemd, maar deze beperkte lijst van rampen toont alleszins één ding aan: brandrisico blijft een probleem. Het zit ingebed in onze moderne samenleving en onze beheersing ervan heeft grenzen.

Sterker nog, door onze technologische modernisering zijn er vandaag meer brandrisico’s dan in pakweg 1345, wat oude gebouwen zoals kathedralen extra kwetsbaar maakt.

De vraag is of we ooit de controle over de kracht van vuur zullen hebben. Er zijn twee mogelijke antwoorden op die vraag. Je kan enerzijds zeggen dat we dat wél kunnen. 

We moeten gewoon meer technologie ontwikkelen, wetten stemmen en mensen opleiden. Voor een deel klopt dit. Misschien, en hopelijk, zal het drama in de Notre-Dame leiden tot meer veiligheidsmaatregelen in bouwwerven en monumenten. 

Dergelijke leerprocessen hebben het aantal branden in het verleden al aanzienlijk verlaagd. Maar laat één ding heel duidelijk zijn: ze mogen nooit een vals veiligheidsgevoel creëren en de indruk wekken dat de risico’s volledig verdwenen zijn. We moeten ook structureler durven kijken.

Anderzijds ligt de oorzaak van een brand niet enkel in dat ene element dat de brand in de eerste plaats aansteekt, maar ook in de manier waarop mensen zich hebben georganiseerd. De Notre Dame-brand zal zeker niet door één enkele kortsluiting of één menselijke fout te verklaren zijn. De renovaties gebeurden in een bepaalde politieke context. 

Het blijkt dat de Franse staat en het aartsbisdom bijvoorbeeld niet overeen kwamen over de financiering, wat geleid kan hebben tot een structureel gebrek aan onderhoud. Het is voorlopig nog wachten op meer duidelijkheid hierover.

Maar branden in het verleden, niet het minst de brand in de Innovation, tonen aan dat een ongeluk nooit alleen gebeurt. In onze moderne samenleving, die bestaat uit complexe maatschappelijke en politieke structuren, besluitvorming, gebouwen (zoals kerken) en technologieën, is anticiperen op het ondenkbare bijzonder moeilijk. Brandpreventie is nooit perfect omdat de mens nooit perfect is. 

Niemand had tijdens de middag van 15 april gedacht dat de Notre-Dame die avond zou kunnen uitbranden. Brand kan nog steeds overal uitbreken. Ook bij ons, in onze monumenten. 

Ik denk dan vooral aan het Brusselse Justitiepaleis, dat al decennia een werf is en dat sowieso niet de beste reputatie qua brandveiligheid heeft. In de nasleep van de Notre-Dame-ramp mogen we het debat over dit prachtig en verwaarloosd gebouw gerust heropenen. In het Verenigd Koninkrijk is nu een gelijkaardig debat bezig over de bouwvallige "Houses of Parliament". 

Maatregelen nemen is belangrijk. Maar om dat te doen, en te blijven doen, is het nog belangrijker dat wij allemaal brandveiligheid nergens en nooit als vanzelfsprekend beschouwen. Als het drama van de Notre-Dame, en de hele geschiedenis van branden, ons iets kan leren, laat het dan dat zijn.